Арван есдүгээр зууны сүүлийн хагаст байсан халхын зохиолч лам Ишсамбуу, “Өнчин янзаганы үг”˗ийг зохиосон байна. Энэ зохиолыг монгол төвд хоёр хэлээр зохиосон мэт. Монгол хэл дээр хэдэн өөр хувилбар байх бөгөөд үүний нэгийг энд хэвлэвэй. Нөгөө хувилбарыг түүхийн багш Санждорж хөдөөгөөс олж иржээ.
Үүнээс эхний хэдэн бадгийг сийрүүлбээс,
“Эрт урьдын үйлийн эрхээр
Эргүү тэнэг адгуусны дотор
Эрхгүй төрлийг авснаар
Эзэнгүй говьд оршиж
Хамаагүй ийш тийш тэнэж
Хар усыг ууж ундаалаад
Хад ууланд оршиж явтал
Хар санаат гөрөөчин ирээд
Шинж муутай гөрөөчин тэд нар
Шилээр гэтэн мөлхөж ирээд
Ширэг зүлэгт явсан гөрөөсийг
Ширүүн дуут буугаар буудаж
Эрвэлзэж яваа янзага миний
Энэрэлт ээжийг алсан учир
Энхрий эхээс салж хагацсан
Элж зовсон янзага би хөөрхий”
Энэхүү хувилбарын эцэст бичсэн нь “Эрдэм чадал бүрдсэн Жадрын хамбын хувилгаан Эрдэнэ бандид Иш нэрт бээр, эхгүй өнчин янзагыг өрөвдөж энэлсэн дууг ийнхүү аялбай” хэмээжээ. Тус хувилбарын бадаг бүрийг толгой холбосон дөрвөн мөрөөр бүтээж зохицуулснаас үзвээс жинхэнэ шүлэгч хүний боловсруулан зохиосон хувилбар мэт баймуй.
Энэ хувилбарын хамт хэдэн жижиг зохиол нийлж нэгэн дэвтэр болж баймуй.
Тус дэвтрийн дотор багтсан зохиолууд нь,
Үүний дотроос яргачны гарт орсон хөгшин үнээний үгийг С. Гомбожав төвд хэлнээс орчуулж 1957 онд “Утга зохиол” сонинд хэвлүүлсэн билээ. Гэтэл энэ үг монгол хэлээр байдаг баймуй. Үнээний үгийн эцэст “Халх гүрнийг хэсэгч Гомбодорж бээр, гагц үнээ тэр ямагтын гашуун зовлонгийн эрхэнд гайхшаа барж гансрахын сэтгэлээр гаргаж өгүүлбэй” хэмээжээ. “Үнээний үг” Ишсамбуугийн бусад зохиолтой хамт байх ба хэлбэр үг адилаас үзвээс мөн түүний зохиол мөн байх магадгүй.
Ишсамбуугийн зохиосон “Эсрүүний авхай” гэдэг арваад хуудас шүлэг 1877 онд халх нутагт, модон бараар хэвлэгдсэн баймуй. Энэ шүлгийн утгыг түүний нэг бадгаар илэрхийлж болмуй.
“Хүрээ хийдээ гяндан мэт үзээд
Хөдөөгийн айлыг цэцэрлэгчлэн санаж
Хөлсөө баагисаар эхнэрийн төлөө
Хөдөлмөрт шарлагч банди нар хөөрхий”
хэмээжээ. Хувраг хүнийг эхнэртэй ойртохыг элдвээр буруушаан сургасан энэ шүлгийн дотор хүний зовлонг үзүүлсэн уран яруу бадгууд ч буй. Түүний жишээг хэлбээс,
“Тэнд энд хол ойроос
Тэмээн жинг тээж явах буюу
Тэрэг чаргатай ямчигийг чирсээр
Тэнгэр газрын савсалганд тэнэдэг би.
Улаан цурав хүүхэдтэй болоод
Ууж идэх өмсөх нь хүртэлцэхгүй
Улсаас өр зээлийг хийсээр
Уламхан доройтож зовдог биш үү дээ.
Эхнэр хүүхэд нь өвчтэй тарчилгаад
Эмч гүрэмчид хамгаа өргөөд
Өмсөх эдлэхээр хохирч ядраад
Энд тэндээс гуйж тэжээдэг” хэмээжээ. Энэ шүлгийн төгсгөлийн үг, зохиолч өөрийн нь намтарт холбогдох хэдэн чухал мэдээг өгч баймуй.
Тус зохиолын төгсгөлийн үг нь
“Эхнэрт тачаахын ерөндгийг нутлан буулгасан яруу үг Эсрүүний авхайг мөшөөлгөсний эгшиг” хэмээгдэх үүнийг нь, халх зүүн аймгийн туслагч гүн Сономцэрэн бээр эзэлсэн газрын Хувь Бүрэг Шар Шувуутай хэмээх нутагт төрсөн бөгөөд, зохистой үгийг өгүүлэхийн самбаа өрнөөд өндөрдсөн Эрдэнэ Бандид Агваан Ишсамбуу нэрт бээр, өөрийн гучин нэгэн насны дээр, богдын хүрээний хамба номын хаан Агваанлувсанхайдав хэмээх сонсголон алдрын цагаан банзад нь сансрын үзүүр хүртэл хөтөлсөн алин тэр нь, Төр гэрэлт хааны арван наймдугаар он, арван дөрөвдүгээр равжунгийн шар нохой жил (1838)˗ийн 4 дүгээр сарын 22˗ны өдрийн нохой цагийн хэрд амарлингуйд нойрссоны ёсыг үзүүлсэн болоод, тэр жилээс хойш гучин есөн жил өнгөрөөд дөчдүгээр жилийн үе, Бадаргуулт төр хааны гутгаар он, арван тавдугаар равжунгийн улаагчин үхэр жилийн (1877) цагаан сарын арван тавны өдөрт, сайн зарлигийн хурыг буулгагч хийдийн дэргэд найруулбай” хэмээжээ.
Өнчин янзаганы үгийн эцэст “Жадрын Хамба” гэж дурдаад энэхүү Эсрүүний авхайн эцэст “Хамба Хайдав” гэж дурдсан нь “Хонь, ямаа, үхэр гурвын яриа”˗г бичсэн зохиолч бөгөөд их хүрээний Хамба Хайдавыг хэлж баймуй. Хайдав Хамбын хувилгаан гэж зохиолч Ишсамбуу өөрийгөө нэрлэдэг байсан баймуй. “Эсрүүний авхай” гэдэг зохиолыг Ишсамбуу 31 настай байхдаа 1877 онд зохиосноос үзвээс тэр зохиолч 1847 онд төрсөн баймуй. Хайдав Хамбыг 1838 онд нас барсныг энд бас тодорхойлон зааж баймуй.
Ишсамбуугийн зохиолууд хуульч Сандагийн зохиолтой хэлбэрийн талаар адилавтар боловч агуулгын талаар шажны номлолын тодорхой чиглэлтэй баймуй.
Ц. Дамдинсүрэн
