ЧОЙЖИ-ОДСЭР
(XIII—XIV зуун)
Монгол хэлбичгийн их эрдэмтэн, яруу найрагч, орчуулагч, гүн ухаантан Чойжи-Одсэр XIII зууны сүүл, XIV зууны эхэн үед амьдарч байжээ. Тэрээр хэл бичиг, гүн ухаан, шашны сургаал, анагаах ухаан, урлахуй ухаан зэрэг Эртний Дорно дахины их таван ухаанд нэвтэрхий мэргэжсэн эрдэмтэн нарт олгодог бандида цолтой байв.
Чойжи-Одсэр монгол хэлний журамлах хэлзүйн бичиг «Зүрхэн тольтыг» 1305 онд зохиожээ. Хэлзүйн энэ бичиг уламжлан ирсэнгүй боловч түүний утга агуулгыг эрдэмтэн Данзандагвын 1727 онд бичсэн «Зүрхэн тольтын тайлбар огторгуйн маань» гэдэг зохиолоос мэдэж байгаа билээ.
Чойжи-Одсэр бандида «Зүрхэн тольт» гэдэг хэлзүйн бичигтээ авиаг өгүүлэх эрхтний оролцох байдлаар таван махбодтой адилтган ангилж, монгол хэлний үг бүтэх зарчим, түүнд эгшиг авианы оролцоо, эр, эм, саармаг эгшгийн ялгаа, эгшиг зохицох ёс, тийн ялгал, зөв дуудах, зөв бичих ёсны тухай зэрэг хэлзүйн олон чухал асуудлыг гаргаж тавьсан байна. Энэ нь монгол хэл шинжлэлийн түүхэнд төдийгүй дорно дахины дундад эртний хэл шинжлэлийн түүхэнд гарсан томхон амжилтын нэг юм.
Чойжи-Одсэр монгол хэлзүйн бичгийг шинэчлэн боловсруулсныхаа дараахан энэтхэг, төвөд хэлнээс олон тооны ном, шастир орчуулсан тухай түүхийн бичиг зохиолуудад дурдсан байна.
Шинжлэх ухаанд энэ хэр баттай мэдэгдэж байгаа баримтаас үзвэл тэрээр Эртний Энэтхэгийн эрдэмтэн Шантидэвагийн «Бодичария аватара» гэдэг гүн ухааны зохиолыг 1305 онд шүлэглэн орчуулсны дээр «Банзрагч», «Жамбалцанжод» зэрэг шашны судар номыг орчуулсан ажээ.
Чойжи-Одсэр «Бодичария аватара» гэдэг гүн ухааны зохиолыг зөвхөн орчуулсан төдийгүй 1311 онд уг зохиолд тайлбар бичиж, 1312 онд модон бараар хэвлүүлсэн ажээ. Чойжи-Одсэрийн 1311 оны тайлбарыг төвөд, монголын эрдэмтдээс уг зохиолд эхлэн бичсэн анхны тайлбар гэж судлагчид үздэг байна. Чойжи-Одсэрийн шүлэглэн орчуулж, тайлбар бичсэн «Бодичария аватара» бол буддын шашны ойлголтоор бичсэн гүн ухааны зохиол боловч,
Зэвсэг бариад тэмцэлдэгчид
Цэцгийн хур бариад уулзах болтугай
гэх мэт энхийг бэлгэдсэн дэвшилтэт санаа бүхий мөр бадаг олон байдаг юм.
Чойжи-Одсэр бас авьяаслаг яруу найрагч байжээ. Тэрээр Эртний Энэтхэгийн уран зохиолын уламжлалт төрөл зүйлийн нэг болох цадигийн хэлбэрээр «Бурхны арван хоёр зохионгуй» гэдэг томхон зохиолыг төвөд хэлээр бичжээ. Зохиогч уг цадигийг уран сайхны өвөрмөц дүр дүрслэл бүхий олон арван бадаг шүлгээр чимэглэн бичсэн нь Шаравсэнгийн монголчилсон «Бурхны арван хоёр зохионгуйн» II дэвтрийн орчуулгаас харагдаж байна. Үүнээс гадна Чойжи-Одсэрийг гарамгай яруу найрагч байсныг түүний бичсэн «Махагалийн магтаал», «Бодичария аватарагийн» тайлбарын төгсгөлийн шүлэг, 1308 онд орчуулсан «Банзрагчийн» төгсгөлийн шүлэг зэрэг зохиолууд гэрчилж байна.
Чойжи-Одсэрийн бичсэн шүлэг дуулалд үзэл санааны хувьд шашны утга чанартай зүйл олон байх нь цаг үеийн үзэгдэл байсан боловч монголын сонгодог бичгийн өмнөх яруу найргийн хэлбэр маягийг судлахад шинжлэх ухаанд үнэтэй чухал баримт болдог юм.
Эх сурьалж : "Хүүхэд залуучуудын нэвтэрхий толь-3" (1988)
