Эрдэнэтогтох авгайн бичсэн “Шүлэгчин Хишигбат ба түүний зохиолын тухай товч танилцуулга” хэмээх өгүүлэл 1958 онд “Монгол түүх хэл бичиг” хэмээх сэтгүүлийн аравдугаарт хэвлэгдсэнийг хэвээр сийрүүлье.

Хишигбат (1849˗1916) бол Ордосын Үүшин хошууны Шарлаг сумын хошой цайдмын хүн. Түүний эцэг нь Алтангэрэл тайжийн албат, хатгин овогт харц Равжаа гэдэг ядуу малчин байжээ. Малчин Равжаа “Эрдэнийн товч”˗ийг зохиосон монголын түүхчин Саган сэцэн хун тайжийн үрс, тус хошууны гүн Балжирын малын сүргийг адуулж амь зууж байсан тул Хишигбат ч хориод наснаасаа мөн Балжир гүнгийн доор зарцлагдаж байжээ.

Хишигбатын төрж өссөн цаг үед тус хошууны олонх нь мал аж ахуйгаар амьдарч байсан боловч хөвөө зах газарт атар хагалбарлаж тариалж эхэлсэн байжээ. Тэр үед Чин улсын ноёрхлыг эсэргүүцэн дотор газарт Дай пин даян гүвийн хөдөлгөөн өрнөж байсан. Түүний нөлөөгөөр Өвөр монголд ч ардын бослого гарч феодал ван гүнгийн ноёрхлыг эсэргүүцэж байсан ба ялангуяа ордосын ард түмэн 1858 оноос эхлэн феодлын хүнд алба гувчуурыг эсэргүүцсэн дугуйлангийн хөдөлгөөнийг удаа дараагаар өрнүүлж ноёрхогчдод дарангуйлагдаж байсан учир Хишигбат тус хошууны дэд заргачийн тушаалд байхдаа арван хоёр дугуй (дугуйлан)˗н хөдөлгөөнд холбогдож албан тушаалаасаа хасагдсан байжээ.

Тэр үед Ордосын олон хошуудын дотроос Үүшин хошуу бол соёлын талаар зүгээр сайн байсан ба бичиг мэддэг хүн нэлээд байсан учир Хишигбатаас гадна Санжиддорж, Дамриндурал, Гарам гэх зэрэг шүлэгчин өдий төдий байжээ.

Хишигбат арван хэдэн наснаасаа эхэлж хөдөөгийн багшаас монгол бичиг сурсан ба түүнээс хойш монгол шүлэг зохиолыг маш сонирхон уншиж байсан бөгөөд хятад төвд бичгийг ч бага сага төсөөлдөг байжээ.

Ордос нутаг бол ардын дуугаар асар элбэг гэж алдаршсан орон тул Хишигбат энэхүү уламжлалыг залгамжилж залуугийн цагаасаа дуу шүлэг олон зохиожээ.

Бийр баримагц бичиж шүлэглэж чаддаг айхавтар авьяастай хүн байсан юм гэж нутгийнх нь настан эдүгээ бас магтаж байна.

Дугуйлангийн хөдөлгөөнийг дарангуйлахын төлөө феодал ноёд “Хэн хүн дугуйлангийн толгойлогчийг нэг барьж өгвөл түүнд тавин лан мөнгө шагнана” гэж тунхаг гаргасанд Хишигбат нууц агуулгатай шүлэг бичиж зарим хүмүүсийг дутаалгаж байж гэнэ. Ингээд тамлагдан зодогдож тушаалаасаа дайрагдаад хөдөө гэртээ харьж адуу мал адуулан идэшний ногоо тарьж эм барин зохиол бичиж амьдарч байжээ. Түүнээс хойш дугуйлангийн хөдөлгөөнд ч оролцсонгүй феодалын албыг ч хашсангүй хувиа сахиж байсан боловч ноёд баядын гэрээр ордоггүй харин ядуу өрхөөр айлчилдаг байсан ба түүний шүлэгт

Цэцэн мэргэн хэрэггүй цаг

Сэжиг намдаг их цаг

Сүүдрээсээ айх цаг

Сүүлээсээ цочих цаг

гэж бичсэнээс үзэх ч тэр үеийн феодалын харгис ноёрхолд дургүйцэж байсан нь илэрхий.

Хишигбат иймэрхүү амьдралаа үргэлжлүүлж жаран наймантайдаа нас баржээ.

Хишигбатын зохиол бүтээлийн гол нь гэвэл тэргүүнд нь шүлэг дуу холбоо юм.

Түүний зохиосон “Хос морин сайвар” гэдэг үргэлжилсэн шүлэгт

Хоёр хүн нэгэн замд хамт нийлээд

Хос морин сайвраар хошилцозроод

Хуутай сархад барилцаж уулзацраад

Хошин наадам хоосон үг ярилцахуйд

гэж эхлээд дараад нь хоёр хүнийг маргалдуулж нэг нь багш болж шашны номлол сургаалыг хэлэхэд нөгөө нь

Эвүү жигт авгай чи солиорчээ

Ийм сайхан орчлонг хоосон гэнэ чи

Элдэв сайхан жаргал хүсэл нөхөр садан байна

Эрхэм сайхан заяа буян мөнх бус уу?

гэх мэтээр маргалдуулан явуулсаар орой болсонд

Хэний нөхөр хаана байвал тэнд хүрээд

Хээнцэр сайхан хонгортоо золголдоцроод

гэж дахин эрэгтэй эмэгтэй хоёрын маргалдааныг үүсгэж харилцан мөрөөдөж харилцан сэжиглэсэн ба эцэст үнэн сэтгэлээ мэдэлцэж жарган сууя гэсэн эрмэлзэл хүслийг нь дурдаж шүлгээ төгсгөнө.

Энэ шүлэгт монголын ард түмэн тэр үед шарын шашны хоосон номлолд мэхлэгдэж байсан, түүнчлэн түүнийг итгэхгүйгээр эсэргүүцэж аж амьдралдаа хайртай сайн сайхан амьдрахыг хүсэж байсан ардын үзэл санааг харуулсан бөгөөд шашны ухуулагчийн хуурмаг шинж чанарыг нь янагийн явдлаар илчилсэн байна.

Гэвч шашны хоосон номыг ухуулагчийн яриа нь зохиолын нэлээд хэсгийг эзэлж байна. “Өндөр хөх огторгуй” гэдэг янаг дурлалын тухай шүлэг, “Эрхэм олон дугуйлан” гэдэг дугуйлангийн хөдөлгөөний тухай шүлэг, “Отгуудыг хэн дуулсан юм” гэдэг феодал ноёдыг хараасан шүлэг, бас янагийн тухай дуунууд, жишээлбэл Урансуу, Жуган, Хадатын булаг гэх зэрэг буй.

Хоёрт нь, түүхийн буюу хятад уран зохиолын товч хураангуй болно. Үүнд “Эрдэнийн товч” гэдэг найруулалдаа хятад үндэстний эртний түүхээс эхэлж Чин улсын эцэс хүртэл товчилж Монгол түүхийн товчийг баахан нарийн шиг ялангуяа Ордосын түүхийн зарим хэрэг явдлыг оруулж бичсэн нь сонирхолтой юм. Үүний дотор бас хааяа шүлэглэж,

Хаад хийгээд харцас гэдэг язгуурын ялгал биш

Хар толгойт хүн бүхэн нэгэн адил бөлгөө

Хавар цацан намар авах тарианы хөрөнгө

Хайлаасны өнгө чанар нэгэн адил биш үү

гэж эртний эв хамтын нийгэмд хүн төрөлхтөн цөм эрх тэгш байсан ба мөн ч эрх тэгш байх ёстой гэж маш давшсан үзэл санааг үзүүлжээ.

Тус найрууллынхаа эцэст нь,

Дэд зэрэг заргач үнэн хичээлт Хишигбат бээр

Дэлгэрэнгүй судар түүх шастируудад эрж

Дэлхий дахинаа алдаршсан хаадын үеийн залгамжийг

Дэмий хэдэн товч хэлхээ болхидож бичив ээ хэмээн тэмдэглэжээ.

Гурван улсын үлгэрийн товч бол бүр толгой холбож шүлгээр найруулсан бөгөөд хамгийн эцэст нь,

Хэлтэс ертөнцийн эргэлэг, хэлхээ сурвалж үүнийг

Хэвт ёсны тэргүүн онд Хишигбат шүлэглэвэй

гэжээ. Бас Тансаг ламын элдэв намтрын хураангуйдаа тус үлгэрийн гол агуулгыг товчлон найруулж сүүлд нь шашны агуулгатай шүлгийнхээ дотор нь,

Эрдэм бүхий мөн чанар шагшаабадын сахилтан

Энэ мэтээр хүлцэнгүй барамидын гайхлыг

Эгэл болхи Хишигбат жаран таван насандаа

Эхнээс адаг хүртэл цухас товч бичвэй гэж бичсэн байна.

Гуравт толь хэрэг хүүхдийн унших бичгийг зохиож арван хоёр жилээс эхлэн оны тоолол амьтан ургамлын нэр зэрэг олон зүйлийн юмыг багтааж,

Нарийн уд, бүдүүн хус, навч сайтай зандан мод ялам

Нарс ба бодь мод, хайлаас найгалзсан хулс ба гүйлс

гэх мэтээр цөм толгой холбож сурч цээжлэхэд дөхөм болгосон учир сая бичиг сурах хүмүүс үүнийг өргөн хэмжээгээр ашиглаж байсан бөгөөд сүүлийн үе хүртэл суралцаж байжээ. Үүнээс гадна бас сурах бичиг гэдэг сургаалын маягаар бичсэн зүйл ч буй.

Дөрөвт хараал магтаалыг бас цөөн бус зохиожээ. Түүний хараал нь голдуу ноёд ихсийг дайруулан ёжилсон тул дэвшилттэй тал нь олон боловч магтаал нъ сүм хийдийг л магтсан тул шашны сүсэг бишрэлийн агуулга зонхилох байрыг эзэлж байна. Үүшин зуугийн магтаал, Рашчойлин сүмийн магтаал зэрэг цөм иймэрхүү агуулгатай юм. Гэвч дотор нь хааяа ардын чиглэлтэй зүйлийг бичсэн зүйл ч буй.

Жишээлбэл Рашчойлингийн магтаалдаа

Олон сайхан сүрэг малын арвин зузаан

Орон газар бэлчээр дүүрэн алгасдаг шүү

Одоо харин үзсээр ийм болохул

Орчлонгийн үйл явдал юутай хэцүү байна

гэж тэр үеийн ард түмний аж амьдралын доройтож байсныг харуулсан бөгөөд бас,

Хүслэнт сайхан цагийг хүрч ирсэн хойно

Хөх огторгуйн рашаан хур хүйлэн бууна шүү

Хөсөр дэлхийн түмэн бодис хөгжин мандаад

Хөвчин улс бүгдээр хүүрнэн ирнэ шүү

гэж ард түмнийг ирээдүйн сайн сайхан амьдралыг хүсэн мөрөөдөж байсан эрхэм нандин эрмэлзлийг тусгасан байна.

Зарим хүмүүс Хишигбат, Данзанванжил хоёул санал зөрж шүлгээр харилцан маргалдаж байсан гэж хэлдэг. Үнэндээ тийм биш харин Хишигбат, Толийн Гарам мэйрэн хоёул шүлгээр хараалцаж байгаад өшөөтэй болсон байна. Гарам, Хишигбатыг дайрч

Бавгас гэсэн бараан хар сахалтай

Бандас гэсэн бандуу улаан хамартай

Бачимдаж инээсэн царайтай

Баруун талын үзүүр гэдэг тэр шүү.

Ухархайдаа хоёр хуруу ширгэсэн

Оолин хоёр гуулин шар нүдтэй

Уйлингар ховчуур өлөгчин нохойн шинжтэй

Урансуун хонгор гэдэг тэр шүү

гэж бичсэнд Хишигбат хариуд нь,

Долийн Гарамыг догжиртъё линдэр ландархай (Илжигний хонх)

Долоон гэмийг нь тоочъё линдэр ландархай

гэж жаран линдэр ландархайг бичсэн гэдэг.

Дээр дурдсан товч тоймоос үзэхэд шүлэгчин Хишигбатын зохиолд ардын аж амьдрал хүсэл санааг тусгасан дэвшилттэй тал байх учир Ордост түүний шүлэг зохиол өргөн дэлгэрч одоо ч гээд зарим хүмүүс цээжээр уншиж чаддаг байна.

Түүнчлэн түүхийн бичиг ба ах дүү хятад үндэстний эртний алдарт зохиолыг хураангуйлан бичиж уншигчдад ойлгомж сайтай болгосон ба ялангуяа сурах бичгийг шүлгийн хэлбэрээр зохиож анхан сурагчдад тусламж үзүүлсэн явдал бол Хишигбат монголын соёлд зохих хувь нэмрээ үзүүлсэн явдал бөгөөд ардын аман зохиолоос суралцаж ардын дур сонирхлыг татсан яруу найргийг бага бус бүтээсэн тул түүний зохиол монголын соёлын өвийн хэсэг нь болж үнэлэгдэх ёстой. Үүний зэрэгцээгээр Хишигбат хэдийгээр ард гаралтай хүн боловч хошууны феодал ноёдын доор үйлчилж байсан учир хуучин сэхээтний буюу завсрын ангийн үзэл сурталтай байсан нь түүний зохиолд тодорч урлагийн талаар гоё сайхан боловч үзэл санаа нь олонхдоо бүдэг сул байдаг. Залуудаа зохиосон яруу найргуудад нь шалиг зүйл олон байх бөгөөд насжаад бичсэн зохиолд нь шашны үзэл санаа гүнзгий байж байна. Гэвч ерөнхийд нь авч үзвэл түүний бүтээл дэх боломжтой зүйл нь болхи зүйлээс давуу гэж үнэлж болмоор бодогдоно. Түүний зохиолыг бүртгэн цуглуулаад удаагүй бөгөөд нарийн судалж амжаагүй тул энд зөвхөн тоймын төдий танилцуулав хэмээгээд Эрдэнэтогтох авгай өгүүллээ төгсгөжээ.

* * *

Бас Мостарт багш "Ордосын аман зохиол" гэдэг номдоо бичсэн нь “Хишигбатыг захирагч тушаалын түшмэл бөгөөд эрдэмтэй дуу шүлэг зохиодог хүн байсан” гэжээ.

Тэгээд түүний тухай нэг домгийг бичсэн нь, Отог хошууны түшмэл Сономрааш ардын дугуйлангийнханд баригдаад арлын дуганд хоригдож байхдаа нэг хүн явуулж Хишигбат захирагчаас “Би энэ барцдаас гэтлэх арга байна уу?” гэж асуулгасанд Хишигбат хэлжээ. “Ээ надад ямар арга байх вэ дээ. Энэ цагт

Сүүдрээсээ айж

Сүүлээсээ үргэдэг цаг

Асар догшин хэргүүдийн цаг

Архи мах хэрэгтэй цаг

Цэцэн мэргэн хэрэггүй цаг

Сэжиг намдаг хэрэгтэй цаг

Би юу гэж хэлэх вэ дээ. Надад арга үгүй” гэж явуулжээ. Чингэж хэлээд явуулахлаар Сономрааш тэр хэдэн үгийг сонсож учрыг мэдээд нэг сайн тарган хонь авч алаад бас хэдэн жин архи аваад манаж байсан хүн нүгүүддээ нэг сайн архи уулгаж согтоогоод нэг сайн мах идүүлж гэнэ. Чингээд тэр хүмүүс архи ууж согтоод мах идэж мансуураад бүр унтчихжээ. Сономрааш, дүү Ложинаа дагуулаад дутаагаад явчихжээ” гэнэ.

Энэ мэтээр Хишигбатын мэргэн цэцэн үгийн тухай элдэв домог Ордос нутагт элбэг байдаг байна.

Хишигбатын шүлэг урьд хэвлэгдэж байсангүй. Түүний шүлгийг Монгол улсын номын санд байгаа Х˗377 тэмдэгтэй улаан хавтастай гар бичмэл эх ба Хөх хотын хэл бичгийг судлах газрын номын сангаас миний хуулж авч ирсэн бичмэл эх хоёрыг нийлүүлж хэвлэлд бэлтгэв. Эдгээр шүлгийн дотор Ордос нутгийн аман яриаг уйгаржин үсгээр бичсэн нь уншихад нэлээд төвөгтэй тул зарим үгийг нийт бичгийн хэлний хэлбэрт оруулан бичив. Жишээ нь: “болжираад” гэснийг “болж ирээд” гэж засав. Миний хэрэглэсэн хоёр хуулбар хоёул их алдаатай тул шүлгийн үгийг бүрэн засаж сэргээж чадсангүй. Дараа уг зохиолын бүрэн сайн хуулбарыг олж засахыг уншигч нарт найдсугай.

Энд Хишигбатын “Харилцсан шүлэг”, “Жуган минь”, “Жугангийн хариу”, “Үүшин хошуу”, “Отгууд” зэрэг таван шүлгийг хэвлүүлж баймуй. Үүний эхний гурван шүлэг нь янаг амрагийн тухай шүлэг юм. Монголчуудын дотор янаг амрагийн тухай дуу элбэг байх боловч янаг амрагийн тухай шүлэг зохиосон хүн ховор байдаг.

Учир нь хүн төрөлхтний эрхэм чанарын нэг болох янаг амраг сэтгэлийг феодал ёсны үед хүндэтгэхгүй нухлан дарж байсан юм. Эрдэмтэй дээд талын хүмүүс янаг амрагийн тухай зохиол бичихийг ичгүүртэй хэрэг гэж үзэж байжээ. Харин эрдэмтэй түшмэл Хишигбат янаг амрагийн шүлэг бичиж байсан нь урлагийн эрхэм бүтээл болохоос гадна шинэ зүтгэл гавьяа мөн байжээ.

Хишигбатын харилцсан янаг амрагийн шүлэг бол байгуулалтын талаар нарийн нягт бөгөөд гүн санаа агуулгатай юм. Энэ шүлэг бол хоёр хэсэг бөгөөд анхны хэсэгт шүлэгч өөрөө бурханы шажны гүн ухааны мэргэжилтэн багш хүнтэй харилцсан шүлгийг оруулсан ба хоёрдугаар хэсэгт янаг бүсгүйтэй харилцсан шүлгийг багтаажээ.

Анхны хэсэгт багш лам ямагт орчлонгийн мөнх бус, хоосон чанар, хойд нас, нүгэл буяныг ухуулан шүлэглэсэнд шүлэгч түүнийг эсэргүүцэн шүлэглэмүй. Жишээ нь: багшаас “Ер хамаг амьтны хувь зохиол егүүтгэх мөнх бус аюул байна шүү” гэхэд шүлэгчээс “Эвүү жигтэй авгай чи солиорчээ. Ийм сайхан ертөнцийг хоосон гэнэ үү чи” гэж хариулмуй. Бас багш там бирдийн зовлонгоор айлгахад шүлэгчийн хариулсан нь “Аюуш там бирд гэгчийг үзээд ирэв үү чи. Одоо хэзээ бурхан болох буй чи. Орон нутаг газартаа суухгүй юу чи” гэж байна. Энэ бол шүлэгч там бирд ба бурханы тухай номлолыг төдий л итгэж бишрэхгүй байгааг үзүүлж байна.

Багшийн шүлэгт зориуд “Жигдэн хорвоо, жүдби лам” зэрэг олон төвд үгийг оруулсан ба шүлэгчийн үгэнд төвд үг оруулсангүй жинхэнэ хольцоогүй монгол хэлээр бичжээ. Шүлэгчийн хэлсэн нь “Хүн утга уянгыг мэдэн чадвал хөлчин зэтгэр хувилгааныг айлгамуй за. Гөрөөсний хаан их арсланг ч хөсөр дэх мэргэн туулай алжээ” гэжээ. Энэ бол миний утга уянга болбол таны чөтгөр хувилгаанаас илүү хэмээсэн ба цаашдаа өөрийг мэргэн туулайгаар жишээлж багшийг омогт арслангаар жишээлсэн санаа байна. Багш ламын үгийг шүлэгч чадвартайгаар няцааж байсны адилаар шүлэгчийн янаг хүүхэн нь хоосон чанарын тухай шажны номлолыг бүр ч зэвүүцэн үзэж “Хүйтэн мөрийн муухай үг" гэж хэлсэн байна. Цаашдаа шүлэгч дээрх багшийн үзэлд бага сага автагдсан ба янаг хүүхэн нь тэр үзэлд огт автагдсангүй нь мэдэгдэж байна. Жишээ нь: Шүлэгчийн хэлсэн нь “Сайх чанадын (үхлийн) эзэн хүлээхгүй шүү” гэхэд хүүхэн нь “Бэлэггүй ёрын үг юугаа хэлдэг юм” гэж байна.

Шүлэгчээс “Хойд цагийг саналгүй хожимдном шүү” гэхэд хүүхэн нь “Би чавганц болж та лам болох уу” гэх зэргээр шоглон хариулж байна. Шүлэгчээс нүгэл тамыг дахин дурдахад хүүхэн нь бүр жигшин уурлана. Чингэхэд шүлэгч буруугаа гэмшиж өөрийн үгийг “Загатнасан амын чалчаа” гэж хэлсэн байна. Үүнээс үзэхэд энэ зохиол бол хойд нас, там зовлонг үргэлж дурдах шажны номлогч ба ертөнцийн амьдралыг эрхэмлэх төрийн сэхээтэн шүлэгч, янаг халуун сэтгэл төгс залуу янаг хүүхэн гурвын үзэл саналын харилцааг товойтол зурж гаргасан яруу сайхан зохиол мөн байна.

Ц. Дамдинсүрэн