“Ногоон дара эхийн тууж” хэмээх энэ зохиол болбоос Монгол оронд хамгийн их дэлгэрсэн уран зохиолын нэг болмуй. Үүнийг ном бичиг мэдэх хүн, уншихаар барахгүй цээжээр үлгэр болгон ярих ба хуурдан дуулах нь олон үзэгдмүй. Дөрвөдийн үлгэрч Сарьсаны хэлсэн нэг ийм туужийн агуулгыг оросын эрдэмтэн Потанин тэмдэглэж аваад “Баруун хойд монгол” хэмээх номын дөрөвдүгээр ботийн 310˗320 дугаар хуудсанд хэвлэн гаргажээ. Тус тууж бичмэлээр элбэг боловч, хэвлэгдсэнийг бид ер үзсэнгүй. Бичмэлээр дэлгэрсэн учраас дэлгэрэнгүй товч олон хувилбартай болжээ. Үргэлжилсэн үгээр бичигдсэн нь хааяа үзэгдэх боловч их төлөв шүлэглэсэн байдаг. Нэр нь олон янз баймуй. Миний гарт байгаа хэдэн хувилбарын нэрийг дурдваас:

Цагаан дара эхийн намтар оршив.

Багмай хатны тууж. Тод үсгээр бичсэн энэ туужийг Ховд аймгийн Булган сумын Чойням гэдэг ном бичиг сонирхон судалдаг өвгөн өгсөн.

Ногоон дара эхийн тууж. Улаан шугамтай муутуу цаасан дээр олон номын дотор оруулан бичсэн энэ туужийг Чойбалсан аймгийн Матад сумын үлгэрч Гочоо өгсөн.

Ногоон дара эхийн тууж оршив. Үүнийг Буриад нутгаас олж авсан.

Зөөлөн авирт Ногоон дара эхийн тууж. Үүнийг Чойбалсан аймгийн Матад сумын модоч дархан Янжинсамбуу өгсөн.

Үүнээс гадна Монгол улсын номын санд тус тууж хэдэн олон хувь байдаг.

Дээд үдийн шинжлэхүй ухааны газрын номын санд бас хэдэн хувилбар байхыг би үзсэн билээ. Энэ болбоос тус туужийн өргөн дэлгэрснийг гэрчилж баймуй. Ногоон дара эхийн тууж, Цагаан дара эхийн тууж, Багмай хатны тууж, Махамаяа хатны тууж, Дара эхийн тууж гэх зэрэг олон нэртэй байдаг, үүнээс олонх туужид дурдсаныг дагаж Ногоон дара эхийн тууж гэж нэрлэвэй. Хамгийн уран сайхан үгтэй Багмай хатны туужийг гол болгоод дутагдсан үг өгүүлбэрийг бусад хувилбараас нөхөж энэ туужийг хэвлэлд бэлтгэвэй.

Үүнийг төвдөөс орчуулсан гэж эрдэмтэн нар боддог боловч төвд хэлэн дээр ийм тууж үзэгдэхгүй байхыг нэгэнт тус дээжийн өмнөх өгүүлэлд дурдсан билээ, төвд хэлээр Даранатын зохиосон Дара эхийн домог байдаг боловч тэр нь энд хэвлэсэн Ногоон дара эхийн туужтай огт адилгүй баймуй. Тэрхүү Даранатын зохиолыг буриад Сумади Радна (Номтын Ринчин) монгол хэлээр хэвлэсэн тул сонирхох хүн түүнийг номын сангаас олж үзэж болох буй за. Даранатын зохиосон тэр номын монгол нэр нь, “Дара эхийн үндэсний угийг тодруулагч домог Алтан эрих нэрт оршвой” мөн номтой адил агуулгатай Дара эхийн домог, Зая бандид Лувсанпэрэнлэйн зохиосон Саньейг хэмээх номын дотор буй.

Ц. Дамдинсүрэн