“Алтангэрэл” болбоос монголчуудын дотор их дэлгэрсэн бөгөөд айл бүрд шахам байдаг. Бурханы шажны ном болмуй. Төвд Ганжуурын дотор үзвээс дэлгэрэнгүй, товч, дунд зэрэг гурван “Алтангэрэл” баймуй. Гучин нэгэн бүлэгтэй дэлгэрэнгүй “Алтангэрэл”˗ийг төвд хэлэнд хятад хэлнээс банди Чойдүв орчуулсан гэж мөн судрын төгсгөлийн үгэнд баймуй. Хорин есөн бүлэгтэй дунд “Алтангэрэл”˗ийг төвд хэлэнд санскрит хэлнээс Ишдэ орчуулсан гэж мөн төгсгөлийн үгэнд бичжээ.
Энэхүү Ишдэ болбоос есдүгээр зууны үед байсан төвдийн алдарт орчуулагч Ишдэ (Бярузана) мөн буй за. Хорин нэгэн бүлэгтэй товч “Алтангэрэл”˗ийг төвд хэлэнд хэн хэдийд ямар хэлнээс орчуулсныг дурдсангүй. Монгол Ганжуурыг төвд Ганжуураас орчуулсан тул мөн гурван зүйлийн “Алтангэрэл” монгол Ганжуурын дотор цөм баймуй. Хорин есөн бүлэгтэй дунд “Алтангэрэл”˗ийг төвд уйгур хэлнээс монгол хэлэнд арван дөрөвдүгээр зууны эхний үеийн хэлмэрч Шаравсэнгэ орчуулсан бөгөөд энэхүү орчуулга монголд хэдэн удаа хэвлэгдсэн ба гар бичмэлээр их дэлгэрчээ. Ойрадын Зая бандидын тод үсгээр орчуулсан “Алтангэрэл” хорин нэгэн бүлэгтэй байхыг үзвээс түүнийг төвд товч “Алтангэрэл”˗ээс орчуулсан бололтой.
Дээр дурдсан гурван “Алтангэрэл”˗ээс гадна монгол төвд хэлэн дээр хураангуй Алтангэрэл гэж ном баймуй. Хураангуй “Алтангэрэл” болбоос “Алтангэрэл”˗ийн хураангуй хэмээх хоёр гуравхан хуудас номоос огт өөр ном буй. Энэ хураангуй “Алтангэрэл”˗ээс гурван бүлгийг авч энд хэвлэвэй. Үүнийг Дамбадаржаа гүүш, дунд “Алтангэрэл”˗ийг хураангуйлан зохиожээ. Энэ нь мөн номын эцэст бичсэн төгсгөлийн үгээс мэдэгдэж баймуй. Дамбадарж гүүш хэдийд байсан ямар хүн болох нь бидэнд мэдэгдэхгүй юм. Хураангуй “Алтангэрэл”˗ийн зарим мөр бадгийн үг нь Шаравсэнгийн орчуулсан “Алтангэрэл”˗ийн үг үсэгтэй тохирох амуй. Жишээ нь, Шаравсэнгийн орчуулсан “Алтангэрэл”˗ийн аравдугаар бүлгийн дотор байгаа нь: “Хэрэв төрөн барсан төрөх болбоос, шалтгаан нөхцөлдөгчин бээр хэрэггүй болох ёст, хэрэв эс төрсөн төрөхүй болбоос л төрөхүй үзэгдэхүй үгүйн тул болой.
Тэр юуны тулд хэмээвээс аль тэр эс төрсөн ном хэмээвээс буй бусын тулд нэр үгээгүй бэлэг үгээгүй тэнлэхүй үлэхүй хийгээд, адилтгахуй бээр үл өгүүлэгдэхүй буюу. Шалтгаан нөхцөлдөгч хоёроор төрүүлдэхүй бээр бус буй. Язгууртны охин тэнгэр ээ, адилтгаваас хөөргийн дуун модон арьсан хийгээд, гарт дулдуйдаж дуун гармуй за. Тийн бөгөөс тэр хөөргийн дуун нөгчсөн бээр хоосон. Ирээдүй бээр хоосон. Этгээдийн бүхүй бээр хоосонхүү буюу. Хөөргийн тэр дуун модноос бээр эс гарвай. Арьсан хийгээд гараас бээр гарсан бус. Гурван цагаар эс төрүүлдсэнээр үл төрьюү. Нэгэн бээр бус өөр бээр бус болой. Тэр юуны тулд хэмээвээс хэрэв нэгэн болбоос л. Номын чанар лугаа ялгал үгүй болох...” Энэ зүйлийг энд хэвлэсэн хураангуй “Алтангэрэл”˗ийн зохих хэсэгтэй нийлүүлэн үзвээс Дамбадаржаа гүүш, Шаравсэнгийн орчуулгыг ашигласан нь тодорхой болмуй. Үүнээс үзвээс Дамбадарж гүүш, Шаравсэнгээс хойших үеийн хүн болмуй. Гэвч Дамбадарж гүүш их хожим үеийн хүн биш, арван дөрөвдүгээр зууны орчим үеийн хүн болов уу гэж санагдмуй. Учир нь хураангуй “Алтангэрэл”˗ийн үг нь хуучин, үсгийн бичлэг нь ч мөн арван дөрөвдүгээр зууны үеийн ном бичгийн үг үсэгтэй адил баймуй.
Жишээ нь хорьдугаар бүлэгт “Нэр холд цав (алдарших) болъюу” гэж бичсэн ба хорин зургаадугаар бүлэгт “жирин (хоёр) зулзаган” гэж бичсэн баймуй. Дурдсан хураангуй “Алтангэрэл” бас төвд хэлээр монголд хэвлэгджээ. Түүний төгсгөлийн үгэнд Дамбадаржаа гүүш хураангуйлан зохиов гэж бичсэн баймуй.
Энэхүү Дамбадаржаа гүүш болбоос тус дээж бичгийн дотор буй “Молон тойны судар”˗ыг шүлэглэн орчуулсан Усдамбадарж гүүш мөн буй за. Монгол хэлэнд үгийн эхэнд хоёр гийгүүлэгч авиа зэргэлэн тохиолдохгүй тул Дамбадаржааг Усдамбадарж хэмээн эхэнд нь эгшиг авиаг нэмэн бичжээ. Энэ нь одоогийн монгол дуудлагаар Дамбадаржаа хэмээсэн нэр буй. Бас ч “Молон тойны судар”˗ын шүлгийн байдал ба хураангуй Алтангэрэлийн хорин зургаадугаар бүлгийн шүлгийн байдал нь хоорондоо их л адил баймуй. Тус бүлгийн эцэст бурханы шавь Модгиляанагийн нэрийг “Молудай” гэж хятад дуудлагаар бичсэнийг анхаарч үзмээр ажгуу. “Молон тойны судар”˗ын эцэст хятад гаралтай түүхт домгийг бичсэн ба аяга тэхимлэг Модгиляанаг “Молон тойн” гэж хятад маягаар бичсэн зэргээс үзвээс Дамбадаржаа гүүш бурханы шажны хятад ном судрыг мэддэг хүн байсан буй за.
Дамбадаржаа гүүш болбоос монгол хэлэнд төвд буюу хятад хэлнээс бурханы шажны номыг орчуулсан ба бурханы шажны номыг монгол хэлээр зохиосон эрдэмтэн хүн байжээ.
Монгол Данжуурын 181 дүгээр ботид байгаа Бурханы урьд төрлийн цэдигийг Сөнөдийн гүүш Дамбадаржаа орчуулсан хэмээжээ. Энэ Дамбадаржаа нь дээр дурдсан Дамбадаржаас өөр хүн буюу нэг хүн алин болох нь мэдэгдэхгүй байна.
Данжуурын 181 дүгээр ботид “Жад аран”, “Жирин охид” зэргийн хуучин үг олон байхыг тэмдэглэсүгэй.
Төвд монгол хэдэн “Алтангэрэл”˗ийг нийлүүлэн үзэхэд төвд монгол аль ч бичмэл хэвлэмэл сударт алдаа мадаг үлэмжхэн байхаас гадна, хоорондоо тохирохгүй зөрөх зүйл үлэмжхэн баймуй. Ялангуяа Радлов нарын хэвлүүлсэн уйгур “Алтангэрэл”˗тэй нийлүүлэн үзэхэд зөрүү нь улам ч үлэмжхэн болмуй.
Жишээ нь уйгур “Алтангэрэл”˗ийн дотор өлөгчин барсад биеэ өгсөн хан хөвгүүний бүлгийн эцэст үхсэн хөвгүүний төлөө гаслан зовж байгаа эхийг жишээлэн хэлэхдээ уснаас гарч элсэнд хаягдсан загас мэт хөрвөн гаслав хэмээжээ. Гэтэл төвд монгол “Алтангэрэл”˗ийн дотор уснаас гарч хөдөө хаягдсан загас мэт, тугалаас салсан үнээ мэт, ботгоноос салсан ингэ мэт гаслав гэж бичсэн баймуй. Эрдэмтэн Малов, уйгур “Алтангэрэл”˗ийн дотроос Инчү хотын түшмэл Хиу Даугийн домгийг авч “Эртний түрэг бичгийн дурсгал” хэмээх номдоо хэвлэсэн билээ. Хиу˗Дэу түшмэл, төрсөн охины хуримд зориулан олон мал алж хядсан нүглээр цаг бусаар үхэж Эрлэг хаанд очоод “Алтангэрэл” судрыг бичүүлэх уншуулахаар тангараг өгч дахин амьдарсан явдлыг мөн домогт өгүүлжээ. Ийм домог, түгээмэл дэлгэрсэн монгол төвд “Алтангэрэл”˗ийн дотор байхгүй баймуй.
Ц. Дамдинсүрэн
