Зая бандид Намхайжамц болбоос арван долдугаар зууны үеийн шажны алдарт зүтгэлтэн бөгөөд баруун монголыг соён гэгээрүүлэх талаар үлэмжхэн үйлсийг бүтээсэн хүн буй. Зая бандид Ойрадын Хүнгүй Заяачийн ач хөвгүүн болж 1599 онд төржээ. Арван долоон насандаа сахил аваад Лхаст сууж хориод жил ном үзэж Равжамба цолтой болж 1639 онд Ойрад нутагт буцаж ирсэн баймуй. Тэндээс Халхын Засагт хан, Түшээт хан, Сэцэн ханыд залагдаж өргөн хүндлэгдэж явжээ.
Гэвч Зая бандид халх нутагт удсангүй 1642 онд Ойрадад буцаж очоод Ил тарвагатай, Алтай Зүүн гар нутгаар явж бурханы шажныг номлож суув. Зая бандид бурханы шажныг дэлгэрүүлэхээр барахгүй Хөх нуур, Зүүн гарын ноёд хямралдан байлдахад хүрснийг эвлэрүүлэн зассаныг түүний намтарт дурджээ. Зая бандидын хийсэн гавьяат ажлын нэг чухал нь 1648 онд тод үсгийг зохиогоод тэр үсгийг хэрэглэж 1650 оноос 1662 он хүртэл 170 гаруй номыг төвд хэлнээс Ойрад хэлэнд орчуулсан баймуй. Энэ орчуулга нь монгол орчуулгыг тод үсгээр хуулж бичсэн төдий биш, тусгай биеэ даасан орчуулга буй. Үүний дотор бурхан шажны ном үлэмжхэн боловч Мялын тууж, Номын гарлага, Үгийн сан зэрэг үлгэр түүхийн ном нэлээд баймуй.
Эдгээр орчуулга нь Ойрадын дунд дэлгэрснээр барахгүй, нийт монголчуудын дотор дэлгэрсэн баймуй. Жишээ нь Зая бандидын орчуулсан Маани гамбум Бээжинд модон бараар хэвдэгдсэн буй. Гэвч Манжийн цэрэг арван наймдугаар зууны үед Ойрадыг хүйс тэмтрэн хядсаны улмаас Зая бандидын орчуулсан олон ном үрэгдсэн баймуй. Одоо Ленинградын Дорно дахины номын сан, Монгол ард улсын номын санд Зая бандидын орчуулгаас цөөн төдий ном үлджээ. Тус намтрын дотор түүний орчуулсан олон номын нэрийг зөвхөн монгол нэрээр бичсэн тул түүний төвд эхийн нэрийг олж мэдэхэд бэрхтэй баймуй. Иймийн тул Зая бандидын орчуулсан номын төвд нэрийг Монгол улсын номын сангийн ажилтан Гомбожав, Гончигдорж нарын тусламжаар барагцаалан бичиж хойно сийрүүлэв. Эдгээр номын нэрсийг 1907 онд хэвлэгдсэн Халимаг дээж бичгийн доторх орчуулсан номын цэстэй нийлүүлэн үзээд хааяа зөрсөн зүйл гарахад халимаг дээж бичгээс авсан нэрийг хаалтын дотор бичвэй.
Зая бандид 1662 оны намар төвдөд очих замдаа өвдөж нас барав. Түүний намтрыг Раднаабадраа хэмээх шавь нь 1690 оны орчим тод үсгээр Ойрад хэлээр зохиожээ. Тэр тод үсгээр бичсэн намтар Монгол ард улсын дотор олдохгүй байгаа боловч уйгаржин монгол үсгээр бичсэн нэг хуулбар бичмэл ном, Заяын хүрээ буюу одоогийн Цэцэрлэг хотоос олдов. Энэхүү намтрын эхний хэдэн хуудсыг хуулж энд хэвлэвэй. Зая бандидын намтарт түүхийн чухал мэдээ үлэмжхэн байхаас гадна, бусад шажны зүтгэлтэн нарын олонх намтрын адил төвд хэлээр бичигдсэнгүй.
Монгол хэлээр бичигдсэн тул үлэмж сонирхолтой баймуй. Ойрадын Зая бандид Намхайжамцыг халхын Зая бандид Лувсанпэрэнлэйтэй хутгаж болохгүй. Халхын Зая бандид Лувсанпэрэнлэй, Ойрадын Зая бандид Намхайжамцаас хойш, арван долдугаар зууны адаг арван наймдугаар зууны эхэн үед байсан өөр зохиолч бөлгөө.
Ц. Дамдинсүрэн
