Ушаандар хааны тууж болбоос Монголын дотор түгээмэл дэлгэрсэн уран зохиолын нэг буй. Ардын дотор “Уйлъя хэмээвээс Ушаандарыг унш, инээе хэмээвээс Илдандийг унш” гэж цэцэн үг байдаг нь энэ зохиолын хэчнээн их дэлгэрснийг үзүүлж баймуй. Илданди болбоос “Үлгэрийн далай” доторх нэг тууж бөгөөд энэ дээж бичгийн дотор буй. Ушаандар (Вишандарь)˗ын тууж болбоос бурхан Шигэмүнийн урьд төрлийн цэдиг хэмээх номын дотор байдаг гучин дөрвөн үлгэрийн нэг болмуй. Бурхан Шигэмүнийн урьд төрлийн хоёр зүйлийн цэдиг монгол Данжуурын нэг зуун далан ес, нэг зуун ная, нэг зуун наян нэгдүгээр гурван ботид баймуй. Өмнөх хоёр ботийг эзэлж байгаа Энэтхэгийн Ловон бавуу (вира)˗н зохиосон дэлгэрэнгүй цэдигийг монгол Данжуурыг орчуулж хянагчдын нэг бөгөөд Урадын гүүш Билгийн далай орчуулсан баймуй. Билгийн далайн орчуулсан

Вишиандарийн цэдигийг хэвээр хуулж хэвлэвэй. Билгийн далай болбоос Чойжи˗Одсэрийн орчуулсан Бодичаръя Аватарааг хянаж хэвлүүлсэн, “Лишийн орд харш” (Лиши гүрхан) хэмээх төвд хуучин үгний толийг монголчлон орчуулж хэвлэсэн, Бээжингийн Сүн Жү Сэ (Ариун суурин) сүмийн Да лам байсан хүн бөлгөө.

Ушаандар хэмээх нь “Вишандара” хэмээх санскрит үг бөгөөд төвдөөр “Тамжад дол” монголоор “Хамгийг гэтэлгэгч” гэж орчуулагдмуй.

Бурхан Шигэмүний урьд төрлийн цэдиг “Ороолдсон галбарвас модон” төвдөөр (Багсам тишин) хэмээх нэг боть, зуун найман бүлэг зохиолыг энэтхэгийн Суба Индра (төвдөөр Гэвэнванбуу) гэгч зохиожээ. Үүнийг Сөнидийн гүүш Дамбадаржай гэлэн орчуулжээ. Энэ нь Монгол Данжуурын нэг зуун наян нэгдүгээр боть болмуй.

“Галбаравас модон” хэмээх цэдигийн хорин дөрөвдүгээр бүлэгт Вишиандар (Ушаандар)˗ийн тууж баймуй. Тус туужийн товч агуулга нь: Энэтхэгийн оронд нэгэн их хаан байвай. Түүний хөвгүүн Вишиандар нэрт бээр үгээгүй ядуу хүмүүст ямар ч юм аа хайр харамгүй өглөг өгдөг байвай. Хааны эрдэнийн тэрэг, эрдэнийн заан хоёрыг гуйланч нарт өгсөнд хаан ба түшмэд хилэгнэвэй. Чингэхэд хан хөвгүүн Вишиандар, хатан Мандари, хоёр хүүхдээ дагуулж ойд одвой. Хоёр хүүхдийн их нь нөхөр Төгөлдөр орь нэрт хөвгүүн ба дүү нь Гэрсэнз нэрт охин бөлгөө. Очих замд уналга хөсгөө гуйланч нарт өгвэй. Дөрвүүл хов хоосон болоод ойд очиж суусны хойно, хатан Мандарийг жимс түүх завсар Вишиандар бээр гуйланч бярманд хоёр хүүхдээ зарц болгон өгвэй. Хэд хоносны дараа хурмаст тэнгэр, нэг бярман болж хувилаад Мандари хатныг гуйсанд Вишиандар зөвшөөрч хатнаа бярманд өгвэй.

Гэвч Хурмаст тэнгэр өөрийн дүрээр хувилж түүнийг тэнссэнээ хэлээд Мандари хатныг авсангүй. Харин хоёр хүүхдийг олж уулзуулъя хэмээвэй. Гуйланч бярман бээр хоёр хүүхдийг балгасанд худалдахаар очсонд өвөг эцэг хаан нь хоёр ачаа таньж худалдан авбай. Вишиандар хатны хамт ордондоо ирж хаан болон суугаад ард албатаа жаргуулбай. Ийм шиг утгатай домог баймуй. Энэ цэдиг, ловон Бавуугийн зохиосон Вишиандартай ерөнхийдөө тохирох боловч өөр зүйл бас ч нэлээд баймуй.

Данжуурын дотор байгаа Вишиандарийн хоёр зүйлийн цэдигээс гадна “Ушаандар хааны тууж” хэмээх гар бичмэл зохиол монголын дотор их дэлгэрсэн баймуй. Мөн туужийг Монгол улсын номын санд байгаа гурван эх бичгээс нийлүүлэн хуулж мөн энд хэвлэвэй. Гурван эх бичиг цөм алдаа мадагтай байсан тул энэ хэвлэж байх тууж мөн алдаа мадагтай болсон буй за. Энэ туужийг ловон Бавуугийн Ушаандар, Сув Ирдрагийн Вишиандар хоёртой нийлүүлж үзэхэд алинаас нь ч өөр өвөрмөц байдалтай бөгөөд монгол зохиол гэж хэлж болмоор ялгавартай баймуй. Энэтхэг гаралтай туужид нь байгаагүй, тугалаас салсан үнээ, ботгоноос салсан ингэ зэргийн малчин монголд ойлгомжтой жишээг нэмсэн баймуй. Ушаандарын туужийг мянга есөн зуун хорин хэдэн оны үед дуулалт жүжиг болгон зохиож монголд тоглож байсан амуй. Уг жүжгийн зохиол үлдсэнгүй тул түүнд тоглож байсан жүжигчин Дашдэлэг, Цэрэндорж нараас зарим үгийг бичиж авлаа. Ушаандар, хатан хүүхэдтэйгээ ойд явж байхдаа дуулж байсан нь:

Цэнхэрлэн харагдах уул нь

Цэцэг жимстэй уул юм даа хө

Чин зоригийг баривал

Нямбалж болмоор уул юм даа хө

Алаглан харагдах уул нь

Алим жимстэй уул юм даа хө

Алаг хоёр үртэйгээ

Амьдарч болмоор уул юм даа хө

Улиас хайлаас мод нь

Уулаа дагаад гангаж байна

Уран шонхор шувуу нь

Усаа дагаад гангаж байна

Учирсан хоёр үртэйгээ

Уулыг чиглээд явж байна

Замын өвс ногоо

Зангиран хийсэж байна

Жаахан хоёр үртэйгээ

Замбуулинг тойрч явна хө.

Бярманы боол болсон хоёр хүүхдийн дууны нэг бадаг:

Хан тэнгэр эцэг минь

Хамаг улсын төлөө

Хайртай хоёр үрээ

Хар царайтай бярманд

Боол болгон өгөв.

Тайзан дээр гарах хүмүүсийн хувцас байдал нь цөм монгол янзтай байсан хэмээмүй. Эш болгосон зохиолд Ушаандар бярманд хоёр нүдээ өгч сохор болсон зүйл нэмэгдэж байсан ба хатнаа бярманд өгөх явдал орохгүй байсан хэмээмүй.

 Ц. Дамдинсүрэн