Энэхүү гурван дууны шүлгийг Монгол улсын номын санд 895.4 Г˗871 тэмдэгтэй байгаа “Гүр дууны бичиг” хэмээх бичмэл номоос хуулан авав. Тус дууны бичгийн оршлын үгнээс иш татваас, “Монгол оронд анх хувилсан номун хан Норовшаравын гэгээнтний зохиолоос эхлэн хоёрдугаар, гуравдугаар хувилгаан дүрүүдийн зохиосон гүр хөгжим нийлж жаран дөрөв болохын ялгалуудын ижил салахыг бичсэний дараа, бус хэдэн дуу хамт бичвэй” хэмээсэн ба “Дөчин анги ая төгөлдөр, далан долоон гүр дуунаар баясгалант тэнгэрийн жаргал үүсгэх номун хөгжмийг илэрхий тодорхойлсон бөлгөө” хэмээжээ. Тус дэвтэрт байгаа дал гаруй дуу бүрийн эцэст чин сүжигт ламын аль дүр хэдэн настай байхдаа юуны учир тэр дууг зохиосныг зааж бичсэн баймуй. Мөн дууг арван чавхдаст ятгаар аялах аргыг тодорхойлон зурж үзүүлсэн баймуй. Уг дууны үг аялгууг Чин сүжигт Номун ханы гурван дүр зохиосон ба түүнийг зурж үзүүлсэн энэ дэвтрийг Монгол ард улсын
Өвөрхангай аймгийн алдартай хуурч Додгүй бичсэн гэж хэлний мэргэжилтэн Цэвэл хэлж баймуй. Харин хуурч Додгүй энэ зургийг өөрөө зохиосон буюу өөр номоос хуулж авсныг Цэвэл мэдэхгүй баймуй. Додгүй хуурч 1936 онд нас барсан хэмээмүй. Мөн дууны дэвтрийн эцэст хятад хөгжмийн онолыг үндэслэн бичсэн сонирхолтой төгсгөлийн үг баймуй.
Мөн дэвтрийн дотор байгаа зарим дууны үгийг халхын Зава Дамдин гавж төвд хэлэнд орчуулсан нь түүний зохиолын “Торов нацаг” буюу элдэв зүйлийн бүлэгт баймуй. Тийнхүү орчуулсан тухай төвд хэлээр Зава Дамдины бичсэн нь “Чин сүжигт Номун ханы тавдугаар хувилгаан бээр, Чин сүжигт Номун ханы хоёрдугаар дүр Дандарванчугийн монгол хэлээр зохиосон элдэв дууны нэг том дэвтрийг төвд хэлэнд орчуулж өгмүү хэмээсэн ёсоор би Дара эхийн залбирал, Төвд орны шажин, Мөнх бусын дуртгал, Бурханы зохиол, Ламын ач эдгээр таван шүлгийг орчуулаад мөн ламд эх дэвтрийн хамт өгсөн” хэмээжээ. Эдгээр таван шүлэг нь дээр дурдсан гүр дууны дэвтрийн дотор баймуй. Гэвч Зава Дамдин, Чин сүжигтийн хоёрдугаар дүрийн дууны том дэвтрээс тэр таван дууг авсан гэх үүнд бидний хэрэглэсэн гүр дууны дэвтэр болбоос тавин хоёр хуудастай жижгэвтэр бөгөөд Чин сүжигтийн гурван дүрийн зохиолын эмхэтгэл мэт тул Зава Дамдины хэрэглэсэн дэвтэр нь өөр дэвтэр байсан мэт. Монгол улсын номын санд 9(517.3), 3˗305 тэмдэгтэй байгаа “Зарлигаар тогтоосон хутагт хувилгаан нарын шастир”˗ын есдүгээр дэвтэрт үзвээс Чин сүжигт Норовшарав (1701˗1768) Ордосын газраа, Хатны голд Найралт төвийн үед Шар зуу сүмийг барьж олон жил тахигдан суугаад Тэнгэрийн тэтгэсний арван зургаадугаар онд (1751) халхын газраа шилжин суусныг тэмдэглэжээ. Хоёрдугаар хувилгаан Лувсандандарванчуг (1776˗1827) Бээжинд арван удаа хааны түнлий ном уншилцсан ба гуравдугаар хувилгаан Бадамдорж (1830˗1882) шажны номд сайн суралцсан ба тавдугаар хувилгаан Цэдэнбалжир 1896 онд төрсөн зэргийг тэмдэглэжээ. Чин сүжигт Номун ханы удаа дараагийн хувилгаан нь Норовшараваас эхлэн дуу хөгжмийг зохиох сонирхох уламжлалтай байжээ. Сүүлийн хувилгаан Цэдэнбалжир манж, хятад, төвд хэдэн хэлийг мэддэг эрдэмтэй хүн байснаас гадна хорьдугаар зууны эхний үед хэдэн мянган дармал бичмэл номыг цуглуулж нэлээд баялаг номын санг байгуулсан ба Өвөр монголоос Мөнх˗Очир Сиян санг урьж ирүүлээд тусгай сургууль байгуулсан учир Богдын засгийн газраас сайшаагдаж байжээ.
Монголчууд дуулдаг дуугаа бичиж тэмдэглэсээр ирсэн үлэмжхэн уламжлалтай юм. Позднеев монгол дууны тухай номыг гаргахдаа монгол орноос дууны цоморлогийг олоод хуулж хэвлэсэн бололтой. Гурван зуу гаруй дууны үгийг багтаасан нэг сонин дэвтрийг Чойжилсүрэн багш Архангай аймгаас олж авчирсан билээ. Бас Ринчинсамбуу 1958 онд монголын баруун аймгаар явахдаа бас хэдэн зуун дууг багтаасан дууны дэвтрийг олжээ. Монголчууд дууны үгийг эмхлэн бичиж авахаар барахгүй, дууны аялгууг тэмдэглэх аргыг эрж байсан нь Ордосын эзэн хорооны Чингисийн алтан дэвтрийн аялгууны тэмдэглэл ба өмнө дурдсан гүр дууны дэвтрийн ятгын зурагтай тэмдэглэл зэргээс гэрчлэгдэж баймуй.
Ц. Дамдинсүрэн
