Одоо ч хүртэл Европын зарим улс түмэн эрх чөлөөгөө олсноос нь хойш хоёр зуу гаруй жил өнгөрсөн боловч бусад үндэстний дарлалд байснаа яруу тод санасаар байгаа тул соёл, нийгэм, улс төрийн салбарт аймшигт өшөө хонзон авах ажиллагааг энэ мөчид ч гэсэн хуучин байлдан дагуулагчдын удмууд явуулж байна. Харийн дарлалд байсан хатуу хэрцгий түүхийг өдөр тутмын сануулга болгон хөшөө, парк, музей, сүм, бичиг баримт, модон баримал, гэрэл зурагт буулган тусгаж, сум ул нэвтрэх шилэн хайрцагт үзмэр болгон тавьсан хэд хэдэн улсад би очиж байсан. Хамгийн сонин нь байлдан дагуулагч үндэстний статус буурч, харь үндэстэн болж зовлон амсаж, хязгаарлагдмал эрх, эрх ямба, нийгмийн статустай болж туйлын ядарсан үндэстний байдлыг уруу царай, доошоо унжсан мөр, уучлалт хүссэн байдалтай сүүлийн дарангуйлагчтай үе үе уулзаж ярилцах зайлшгүй тохиолдолд хүлцэнгүй байдлаар илэрч байна. Тийм ээ, энэ бүхнийг би үзсэн, энэ талаар олон зүйл бичигдэж олон улсын хурал цуглаанаар хэлэлцэж байсан. Хийсвэр маягаар үүний яруу найргийн шударга чанарыг хүлээн зөвшөөрөх боловч төрөхөд нь амьдрал хайрласан эцгийн хийсэн алдааны уршиг 10, 12 дугаар үеийн үр хүүхдийнх нь амьдралын турш мэдрэгдээд байгаагаас амьдрал хайрласан явдал илүү хүмүүнлэг сайн явдал байсан гэж үү хэмээн өөрийн эрхгүй гайхаж байна...