Xүүхний ГАМАЛ

(1871—1932)

Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы Үзэмчин зүүн хошууны агын (одоо эрээн говь) сумын Хавхчин аймгийн Малчин Хүүхний гэрт 1871 онд төржээ. Хүүхэн-Хайрын залан зэрэгтэй, бичиг мэддэггүй, малчин байжээ. Бага насанд нь эх Цэвэл нь нас барж, эцэг дүү нарын хамт үлджээ. Долоон настай үед нь эцэг Хүүхэн нь, төрийн тэмдэг болох, төө үс үлдээн, тав гэзэг тавин өгч захирагч Лувсандондовоор цагаан толгой заалгаж, бичиг үзүүлжээ. Мал маллахын зэрэгцээгээр найман жил монгол бичиг сурч «Ардыг тэжээх-рашааны дусал», «Сайтар номлосон эрдэнийн сан субашид», «хоёр ёсыг номлосон усан шастир» зэрэг ном уншдаг байжээ. Үзэмчин ардын холбоо үгсийг цуглуулах, шүлгийг хэрхэн бичих тухай анхны бэлтгэлийг хийжээ.

17 настайд нь тамгын газар дуудаж богдын сургаал зэргээс цээж бичиг шалгаж, тэр даруй хошуу яамны сурах бичээч болгон, хишигт мөргүүлжээ. Жил шахам болоод, жинхэнэ бичээч болжээ. 21 настайдаа агын сумны, зангийн албыг 4 жил гаруй хаагаад, хойно хошуу залан, хошуу мээрэн зэрэг тушаалд дэвшсээр 37 насандаа хошуу захирагч болжээ. Гамалыг, ноёд баядад хялбар олддог, торгон дээл, үзэмчин хошуунд элбэг төрдөг жороо морь эдэлж явсан удаагүй гэж сайн мэддэг нутгийн өвгөд ярьдаг гэнэ.

Гэвч Гамал хошууны мээрэн, захирагч зэрэг харц хүмүүсийн хүлээдэг тушаалын хамгийн ихийг хүлээж явсан нь феодалын төрд ихээхэн зүтгэлтэй байсан ноёдын нэг мөн гэдгийг харуулж байна. Гамал албаны чөлөө цагт байнга ардын дунд тойрон, модон пай наадан, сонин шог ярьдаг наргидаг байжээ. Бас ноёдын харгис, шунахай явдлыг ардын дунд тооцон ярьдаг байжээ. Архи уусан цагтаа ноёдын шадар хүмүүсийг эрж очоод, муу үгээр дайруулан харааж аашилдаг байжээ.

Хэвт ёсны хоёрдугаар он (1910 он)-д Агын сумны гурван тайжийн нэг Ванчин гэдэг туслагчийн, зэрэг идэж, улаан жинс зүүгээд, хошуу сумны алба татварыг ихэтгэн, ардын зовуурийг улам нэмэгдүүлсэнд, Гамал түүнд «Ванчин, чиний мэтийн ноёд, тушаалдаа эрдэж, дураараа аашилбал, Вангийн засаг төр чинь, Ванба мэт хутагт мөхнө шүү» гэж хараан аашилжээ. Ванчины шадар хиа Бавуу гэдэг ноёдоо өмгөөлөн хошуу яаманд зарга мэдүүлж, тэр даруй Гамалыг баривчлан авчраад яамнаа шийтгэжээ. Гамалыг хошуу захирагчийн зэрэг тушаалаас огцруулан эрүү ялд ноогдуулжээ. Гагцхүү солио өвчтэй болсон мэт, овлосон учир яллахыг түр хойшилж гэрт нь буцааж, чадалтай хэдэн хүнээр байнга сахиулан харуулж байжээ. Харуулын хүмүүсийн сэрэмж сулрахыг ашиглаж, оргон явжээ. Эргэж Ванчинтай заргалдаж, ялжээ. Гамал, удалгүй дахин харын залан захирагч зэрэг тушаалд дэвшжээ.

Сүүлийн үед зөвхөн албан бичгийн эх зохиох буюу эсвэл бусад хүмүүсийн зохиосон эхийг үзэж засвар хийх төдийхөн ажилтай байж.

1924 онд өвчний учир яамнаа чөлөө мэдүүлж, гэртээ харьснаас хойш алба хаасангүй. Дундад улсын 21 он (1932)-д 61 настайдаа нас баржээ.

Феодалын төр эцэслэхээс урьд «Шүлэгчин Гамал» гэж Шилэн голын чуулганд ялангуяа хоёр Үзэмчин хошуунд нэр дуурсан, зохиосон шүлгүүд нь гар бичмэлээр дамжиж иржээ. Гамал нь «Тугийн даатгал», «Цэргийн магтаал», «Үймээнд»,«Согтуугийн тухай», «Хуурчны тухай», «Өдрийн уртыг өнгөрөөх», «Алтан даллага», «Жаргалын найман морь» зэрэг олон зохиол бичжээ.

Гамалын шүлэгт ноёд язгууртны амьдрал, тэднийг магтан өргөмжилсөн зүйл ч бий тухай нийгмийн хүн амын нийт давхаргуудыг хамарсан байдаг. Эх орондоо хязгааргүй хайртайн санал эрмэлзлэгийг илэрхийлсэн, мөн харгис хэрцгийг шүүмжилсэн зэрэг амьдралын үнэн явдлыг уран сайхнаар бичсэн олон зохиол бичжээ.

«Өдрийн уртыг өнгөрөөх» гэдэг шүлэгтээ:

Журамт явдлыг хөгжөөхөд

Магтаал үгс хэрэгтэй.

Зусар зальхайг ичгүүрлүүлэхэд

Дайрал үгс хэрэгтэй.

Ёж журмын үнэнээр

Номхон ч явдаг хүн бий

Ёс харгис санаагаар

Нохойрч явдаг ч хүн буй

Аавын буяныг чамлаад

Ардыг шулдаг ч хүн буй

Авсан дээр нь аваад

Аашилж явдаг ч хүн буй

гэж шүүмжлэн бичжээ. Гамал бол шилдэг шүлэгчийн нэг байжээ. Ардын аман зохиолыг эзэмших монгол хэлний баялгийг чадамгай ашиглан, айзам хэмжээг маш нарийн тохируулан, толгой буюу адгийг холбох, зэрэгцүүлж буюу сольжиж холбох зэрэг аргыг чадамгай тохируулан бичдэг авьяаслаг шүлэгчин байжээ.

Эх сурвалж: “Гэгээрлийн яамны хэвлэл” Улаанбаатар хотноо 1961 онд эрхлэн хэвлүүлсэн “Унших бичиг (Дунд сургуулийн Х ангид үзнэ) Нэгдүгээр дэвтэр” номоос