Хиад боржигин Цэгмидийн Нацагдорж
(хураангуй намтар)
Эрдэмтэн зохиолч, сэтгүүлч, профессор Цэгмидийн Нацагдорж Сэцэн хан аймгийн Дайчин Жонон Вангийн хошууны засаг ноёны удмын Хиад боржигин Равжих зайсангийн гагц хөвүүн Өндөр хэмээх Цэгмидийн ам бүлд “XVI жарны Хөх Мичин жилийн өвлийн сүүл сарын шинийн зургааны өдрийн (1945.01.19) Хулгана цагт (Төв аймгийн Угтаалцайдам сумын нутагт) төржээ” хэмээн удмын сударт тэмдэглэсэн буй.
Тэр бээр 7 нас хүрэх үес сургуулийн босго алхаж, эрдэм номын мөр хөөх хугацаанд анги, бүлэг, сургуулийн ханын сонин эрхлэн гаргаж, 5 дугаар ангийн сурагч аху цагаас хүүхэд, залуучуудын төв хэвлэл, сонин, сэтгүүлд мэдээ, сурвалжилга, бэсрэг өгүүллэг зохиол бичиж нийтлүүлэн сэтгүүлч, зохиолчийн мэргэжил эзэмших сонголт хийжээ.
Монгол Улсын Их Сургуулийн сэтгүүлчийн ангийг 1966 онд тэр бээр дүүргээд Монголын радиод утга зохиолын ажилтан, редакцын хариуцлагатай редактор (хэлтсийн эрхлэгч)-ын алба хаших хугацаанд баримтат уран сайхны цуврал нэвтрүүлэг, монголын анхны радио жүжиг, цуврал радио тууж санаачлан туурвисан ану Монголын радиогийн Алтан санд орсон байна.
Түүнчлэн тэр бээр сэтгүүлч мэргэжлээрээ 1973-1975 онд Москвад Нийгмийн Ухааны академид суралцан дүүргээд 1975,1976 онд Монгол телевизийн уран бүтээл хариуцсан орлогч дарга, захирлын алба хаших хугацаанд “Монгол телевизийн нэвтрүүлгийн бүтэц, хөтөлбөрийг үндсээр ину шинэчилж, бүх нэвтрүүлгийг эфирт бичлэгээр цацдаг болсноор хөгжлийн шинэ шатанд дэвшин орсон” хэмээн тухайн үед нам, төрийн удирдагч Ю.Цэдэнбал сайшаан үнэлж, улмаар МАХН-ын Төв Хороонд Төр, олон нийтийн төв байгууллагуудыг хариуцсан тасаг, хэлтсийн эрхлэгчийн албанаа тохоон томилон ажиллуулжээ. Нам төрийн удирдах дээд албыг нэр төртэй хашихын сацуу бүтээл туурвилаа хойш тавиагүй түүнийг 1983 оны намар “Намын эсрэг бүлгийн нуугдмал удирдагч С.Жалан-Аажавын хамсаатан” гэх хилс хэргээр гэсгээн цээрлүүлсэн агаад Өмнөговь аймгийн “Говийн мэдээ” сонинд гүйцэтгэх ажил хийлгэх нэрийдлээр нутаг заагдсан түүнийг Ю.Цэдэнбал “харж үз” хэмээсэн ёсоор Б. Дэжид, Б. Ламжав нараас “түүнийг 800 төгрөгөөс дээш цалинтай ажил хийхгүй, 3-аас илүү хүнтэй хамт олныг удирдахгүй,төвийн сонин сэтгүүл, радио, телевизэд бичсэн зүйлээ нийтлүүлж, нэвтрүүлэхгүй байх” хатуу болзол тулган хүлээлгэж гэсгээн цээрлүүлсэн байна. Энэ тухай “Хилс гэсгээлийн золиос” (УБ. 2007он), “Хөхрөхүй дор мөнхрөхүй” (УБ. 2013) зэрэг номд баримт нотолгоонд тулгуурлан дэлгэрэнгүй өгүүлсэн буй.
Ц.Нацагдорж “Утга зохиол” сонин, “Цог” сэтгүүлийн нэгдсэн редакцын утга зохиолын нарийн бичгийн дарга, ерөнхий эрхлэгчээр ажилласан 1983-1993 оны хугацаанд сонины захиалагчдын жилийн дунджийг 120 000, сэтгүүлийн захиалагчдын жилийн дундаж тоог 40000-д хүргэсэн төдийгүй эрдэмтэн зохиолч Л. Түдэв, Д. Маам нар тус сонин, сэтгүүлийг “Монголын ардчилал, эрх чөлөөний салхич шувуун” хэмээн сонин хэвлэлд бичиж үнэлсэн байдаг.
Монголын сэтгүүлчдийн эвлэлийн дээд шагналыг 1971 онд буй болгосон анхны жилийн шагналыг хорин хэдхэн насандаа хүртэж асан түүнд Монголын эдүгээгийн төр “Монголын утга соёл, сэтгүүл зүйн хөгжилд оруулсан хувь нэмрийг үнэлж” 2008 онд Монголын Улсын Соёлын Гавьяат зүтгэлтэн цол олгожээ.
Хиад Боржигин овогт тэр бээр уран зохиолын арваад ном, тайз дэлгэцийн 20 гаруй бүтээл, сэтгүүл зүйн болон Зурхайн ухааны олон арван бүтээл, ном, шастир туурвисан байна. Сүүлийн жилүүдэд тэр бээр Чингис Хааны зарлигласан онол, билиг сургаалаас мянгаадыг дээжлэн хоёр боть бүтээл туурвисныг дотоод, гадаадын эрдэмтэн мэргэд, уншигч олон түмэн сайшаан талархаж “Хосгүй туурвил”, “Чингис хааны оюуны өвийг ил болгосон бүтээл” хэмээн үнэлжээ.
Уран бүтээлийн хураангуй танилцуулга
Хиад боржигин Цэгмидийн Нацагдорж дунд сургуулийн сурагч байх үеэс буюу 1960-аад оноос уран зохиолын бүтээл туурвиж эхэлсэн байна. Тэрбээр 1965 оноос өгүүлэг, туужийн номоо хэвлүүлжээ. Жараад оны сүүлчээс Радио жүжиг, Телевизийн бүрэн хэмжээний болон олон ангит цуврал жүжиг, Драммын жүжиг, наян хэдэн оны дунд үеэс уран сайхны кино зохиол бичиж олон нийтийн хүртээл болгожээ.
Бүтээл туурвил:
1. “Үүлэн сүүдэр” туужийн ном (1960 онд бичсэн анхны тууж) УБ 1965
2.”Одноос гэрэлтэй од” өгүүллэгийн эмхэтгэл УБ.1981
3. “Хүний нүнжиг” өгүүллэгийн түүвэр УБ.1982
4. “Сэтгэлийн тэнхээ” өгүүллэг, туужийн түүвэр УБ.1984
5. “Байлдах дургүй өвөө” өгүүллэг, туужийн ном УБ.1986
6. “Төлж дуусаагүй өр” өгүүллэг, туужийн түүвэр УБ.1987
7. “Галаар амьсгалахуй” туужийн ном УБ.1989
8. Монгол цээрлэх ёсны хураангуй тайлбар толь УБ 1993
9. Монгол эм тан хүртэх зурхайн ёсон УБ 1992
10. Монгол хар домын судрын чуулга УБ 1991
11. Элдэв ёр зөн совинг тайлах зурхайн ёсон УБ 1994
12. Жилийн харш, насны барцадыг гэтэлгэх зурхайн ёсон УБ 2002
13. Хүмүүний эл насны төөрөг (1920-2010 он) УБ 2004
14.”Чингис хааны зарлигийн товчоон” хөлгөн шастир УБ 2006
15 “Чингис хааны сургаалын товчоон” хөлгөн шастир УБ 2006
16.”Алтан ургийн сүүлчийн тойн” дурсахуйн тууж УБ 2008
17.”Хилс гэсгээлийн золиос” нэг боть УБ 2008
18 “Хөхрөхүй дор мөнхрөхүй” нэг боть УБ 2013
19.”Эрүүл Энхийг тэтгэх зурхайн ёсон” шастир УБ 2015
Радио, Телевиз, Тайзны жүжиг:
1. Мөнгөн тэмдэгт (монголын анхны радио жүжиг) Монголын радио. 1971
2. Шуурга (радио жүжиг) Монголын радио. 1971
3. Чичлүүр хутга ( “”радио жүжиг) Монголын радио. 1972
4. ”Зөгнөл” (олон ангит радио жүжиг) Монголын радио. 1972
5.”Нанзад баатар” ( радио жүжиг) Монголын радио. 1973
6.Түүхэн сэдэвт цуврал радио тууж (бүгд 48) Монголын радио.1967 -1973
7.“Муужгай” (радио хошин жүжиг) Монголын радио. 1968
8.”Ах дүүс” (телевизийн жүжиг) Монгол телевиз.1969
9.”Ялах тавилан” (телевизийн олон ангит жүжиг) Монгол телевиз. 1971
10.”Данигайн хүргэн хэн бэ” (телевизийн жүжиг) Монгол телевиз. 1972
11.”Тэмцэл” (Телевизийн олон ангит жижиг) Монгол телевиз. 1975 - 1982
12.”Аянгын гялбаа” (Телевизийн олон ангит жүжиг) Монгол телевиз 1986
13.”Арслан зүрхтэй туулай” (телевизийн жүжиг) Монгол телевиз. 1978
14.”Мөр хөөсөн нь” (Хүүхэлдэйн жүжиг) Хүүхэлдэйн театр. 1985
15.Алиман гарагийг аврагчид *(Хүүхэлдэйн жүжиг) 1987
16.“Нар тоссон хараацай” (драмын жүжиг) Хүүхэд залуучуудын театр. 1987
17.”Харуусал” (драмын жүжиг) Өвөрхайнгайн театр.1988
18. “Хувь тавилан” (драмын жүжиг) Төв аймгийн театр .1989
19. “Сэтгэлийн ариусал” (драмын жүжиг) Сэлэнгэ аймаг.1989
20.“Давхар цоож” (драмын жүжиг) Хөвсгөл аймгийн театр. 1987
21.Эцсийн түгшүүр (дуурь - бүжгийн цомнол,хөгжмийг З.Хангал) 1996
Кино зохиол:
1.“Зарлаагүй дайны оршил” (уран сайхны кино) Монгол кино үйлдвэр 1986
2. “Сүүн цагаан өргөө” (уран сайхны кино) Монгол Хятадын хамтарсан 1990
3. “Өш хонзон” (уран сайхны кино) дэлгэцнээ гарсан 1992
4.”Гэнэн сэтгэл” (Уран сайхны кино) дэлгэцнээ гарсан 1994
5. “Халхголын дууль” (уран сайхны олон ангит кино) Соёлын яам,
Кино үйлдвэрийн захиалгаар бичсэн 1987
6.”Нарны салхи” Соёлын яам, Кино нэгдлийн захиалгаар бичсэн 1988
7.“Эрийн сайн Торой” Монгол кино нэгдлийн захиалгаар бичсэн 1996
8. Ази-ийн зүрхэнд мандсан хувьсгал (“Манай Октябрь” уран нийтлэл) 1986
9.Богд хан уул мину (баримтат уран сайхны бүрэн хэмжээний кино)
Монгол кино үйлдвэр . 1987
