Будда гэж Санскрит хэлний "сэргэн дэлгэрсэн" буюу "жинхэнэ амьдралын үнэн, утга учрыг олж мэдэхийг хичээх тусам хүн төөрөгдлөөс аажмаар сэрнэ" гэсэн утгатай, бурхныг заасан үг болно. Энэ үгийн утгыг тайлахдаа "Мунхгийн харанхуйн нойрноос сэрж, эрдэм мэдлэг бүхэнд билиг оюун нь лянхуа цэцэг адил дэлгэрсэн учраас сэргэн дэлгэрсэн Бурхан болой" гэж хуучин судруудад тайлбарласан байдаг. Бурхан шашны номлол ёсоор энэ ертөнцөд сайн цагийн мянган бурхан ирэхээс эдүгээ бидний амьдран байгаа энэ цагийн бурхан нь Будда Шакьяамүни бөгөөд дараачийн эрин үеийн бурхан бол Будда Майтрия буюу манайхны хэлдэг Майдар бурхан гэдэг. Будда Шакьяамүни бол тэдгээр мянган бурхны дөрөв дэх нь бөгөөд түүнээс урьд Дивангара, Гаргасүнди, Кайшаб нэртэй гурван бурхан заларч ирж байсан гэдэг.
Монгол хэлний "бурхан" гэдэг үг мөн уйгур, түрэг хэлнээс дамжиж орж ирсэн энэхүү Будда гэдэг үгнээс гаралтай гэх таамаглал байдаг. Эртний уйгур хэлэнд Энэтхэгийн санскрит хэлний Buddha гэдэг үг шинээр орохдоо үгийн дундах [д] үсгүүд нь [р] болон дуудагдаж, [х] үсэг нь тодоор дуудагдсанаас [бурха] болоод дээр нь [н] дагавар нэмэгдсэнээр [бурхан] гэдэг үг үүссэн гэж тайлбарладаг.
Амьдрал
Буддагийн багын нэр нь Сидхаттха (самгардиар Сиддарта), овог нь Готама (самгардиар Гаутама). Тэрээр Умард Энэтхэгт Нийтийн он тооллын өмнөх VI зууны үед амьдарч байжээ. Түүний эцэг Шуддодана нь сакья (сажа) омгийн улсын (одоогийн Балба улс) хаан байв. Ээжийг нь хатан Маяа хэмээнэ. Тухайн үеийн ёс заншлын дагуу тэрээр бага залуу 16 насандаа Ясодара хэмээх үзэсгэлэнт залуу авхайтай гэрлэсэн бөгөөд 29 настайдаа цорын ганц хүү болох Рахулагаа төрсний дараахан нь тэрээр амьдралын бодит байдал, хүн төрөлхтний зовлон зүдүүрийг нүдээр харж, хорвоогийн энэ зовлон зүдүүрийг хэрхэн яаж даван туулах арга замыг олж нээхээр сэтгэл шулуудаж, энэ бодлоо биелүүлэхээр хаант улс, баян тансаг амьдралаа бүгдийг орхин одож, даяанч болжээ.
Ийнхүү даяанч болсон Готама Ганга мөрний хөндийгөөр 6 жилийн турш хэрэн явж, шашны нэрт зүтгэлтнүүд, багш нартай уулзан учирч, тэдний номлол сургаал, арга барилыг судлан дагаж, даяанч нарын хүнд хэцүү, маш нарийн дэг журмыг хатуу сахиж байлаа. Гэсэн хэдий ч энэ бүхэн нь түүний хүсэн зорьсныг хангасангүй. Тиймээс тэрээр бүхий л хуучны уламжлалт шашин болоод тэдний арга барилыг орхин, зөвхөн өөрийн замаар явах болжээ. Ийн явж байгаад нэгэн орой Буддагаяад (одоогийн Энэтхэгийн Бихар мужийн Гаяагийн ойролцоо) Неранжана голын эрэг дээр модны ёроолд бясалгал үйлдэн сууж байгаад Гэгээрэлд хүрсэн бөгөөд тэр цагаас хойш Будда ("Сэрж сэхээрсэн" буюу "Ялж төгс гэгээрсэн") хэмээн алдаршжээ. Энэ үед Готама 35 нас хүрсэн байв.
Үүнийхээ дараа нь анхны номоо өөрийн таван даяанч нөхдөдөө айлдсан ба түүнээс хойш Будда 45 жилийн турш янз бүрийн анги давхаргын хүмүүс, хаан хийгээд харц тариачин, бярман болоод тэнүүлчид, баян болоод ядуу гуйлгачид, ариун үйлстэн хийгээд тонуулч, дээрэмчин зэрэг эр, эм бүхий л хүмүүст өчүүхэн ч ялгаварлан үзэлгүйгээр сургаал, номоо номлож явжээ. Тэрээр каст болон анги давхаргын ялгааг үл харгалзан үзэх бөлгөө. Буддагийн олж нээсэн сургаал, зам мөр нь үүнийг ухаарч, дагах гэсэн хэн бүхэнд нэгэн адил нээлттэй билээ. Будда 80 насандаа Кушинара тосгонд (одоогийн Уттар Прадеш мужийн хот) таалал төгсжээ.
Сэтгэлийг үзэх хандлага
Шашин үндэслэгчид дотроос зөвхөн Будда л өөрийгөө эгэл хүнээс огтхон ч ялгаж үзээгүй цор ганц багш мөн билээ. Тэрээр эгэл жирийн хүн мөнөөр үл барам өөрийгөө аливаа нэгэн гаднын хүчин зүйлийн ивээл биелэл бус хэмээн үзнэ. Тэрээр өөрийн олж хүрсэн бүхнээ зөвхөн хүний чармайлт, хүний оюун ухааны үр ач хэмээн айлджээ. Ер нь хүн, зөвхөн хүн л Будда болж чадна. Хэрвээ хичээнгүйлэн зориглож, чармайх юм бол хүн бүрд Будда болох дотоод чадвар чадамж бий. Буддагийн сургаалд хүнийг эрхэм чухал дээд гэж үздэг. Хүн өөрийнхөө эзэн бөгөөд хувь тавилангаа шийдэхэд хүнд өөрөөс нь илүү дээд гаднын хүчин зүйл гэж үгүй. Хүн өөрөө өөрийнхөө итгэл буюу аврагч мөн билээ. Өөр бусад хэн нэгэн итгэл, аврал болох билээ гэж Будда айлдсан байна. Тэрээр шавь нартаа сургамжлан өгүүлэхдээ: т”а нар өөрсдийнхөө аврагч байх ёстой, өөр хэнээс ч аврал бүү эр” ( D II Colombo, 1929), p.62 (Mahaparinibbana- sutta) гэжээ. Өөрийн хичээл зүтгэл, оюун ухаанаараа элдэв зовлон хүлээснээс өөрийгөө ангижруулах чадал хүний дотоодод, өөрт нь байдаг тул өөрийгөө хөгжүүлж, аливаа дарамтаас өөрийгөө чөлөөлөхийн тулд хувь хүн нэг бүр чармайлт гаргахыг Сиддарта Гаутама сурган зааж, урамшуулан, хөгжөөж байв. Гаутама хэлэхдээ: "Сайн замыг л Татагата нар (үнэнд хүрсэн буюу Үнэнийг олж нээсэн хүмүүс гэсэн утгатай) номлон заадаг. Сайн үйлд та нар өөрсдөө л шамдагтун” гэжээ. Хэрвээ Гаутамаг "аврагч" гэж нэрлэх юм бол энэ нь Будда зөвхөн зовлонгоос чөлөөлөгдөх, Нирваанд хүрэх Зам мөрийг нээж, заасанд л оршино гэсэн утгатай.
Эх сурвалж: Википедия
