Жонан Дарнат
(1575-1635)
Өндөр гэгээний урьд дүр Жонан Дарната (1575-1635) бол Баруун Төвөдийн газар мэндэлж, Жонан ёсны сахил санваартай хувраг хүн явжээ. Бас нэгэн алдар нь Гунгаанямбуу (kun dga’ snying po) юм.
Өндөр гэгээн урьд Энэтхэг, Төвөдийн оронд 16 удаа хувилан төржээ.
Хамгийн анх Намбарсигва бурхны үед Жад довчин нэрт чадал хүчин төгс бөх хүн болон төрсөн бөгөөд нэгэн эмэгчин барсыг газар савтал, савнаас нь дөрвөн бяцхан бамбар сугаран амь тавихыг үзээд, нэг дор таван халуун амь тасалсан хүнд нүгэлдээ гэмшиж, бодийн сэтгэлийг үүсгэжээ. Тиймийн тул Богд хаа заларсан тэр газар олон бөхчүүд төрж, түүний шавь, өглөгийн эзэд болсоор ирдэг уламжлал өнөөг хүртэл тасраагүй билээ. Энэ цагаас хойш XVI хувилгаан нь Жонан Дарната, XVII хувилгаан нь Өндөр гэгээн Занабазар, XXV хувилгаан нь IX Богд Жамбалнамдолчойжижалцан (1932-) юм.
Хүмүүний сүнс бол санаа саванд багтахын аргагүй олон төрөл дамждаг нь нэгэнт хүлээн зөвшөөрөгдсөн бөгөөд тэр төрөл тутамд сурсан эрдмээ үл мартах, олон төрөлд хураасан эрдмээрээ амьтны тусыг цаглашгүй үйлдэх нь бодисадва хүний зарчим тэр дундаа олон дүрийн Богдын явдал намтар Эрдэмтний манлай гэтэлгэгч Дарнатын намтар зохионгуй юм.
Дарнат богд олон зохиол бичсэний дотор “Энэтхэгийн бурхны шашны түүх” хэмээх номыг манай нэрт төвдөч доктор Л.Тэрбиш 2000 онд хэвлэн гаргасан бөгөөд энэхүү зохиолыг Жамба лам хэмээх хүн 1990 онд англи хэлээр Шинэ Дели хотод хэвлэн гаргажээ.
Дэлхийн олон оронд Дарнатын гэгээний зохиол бүтээлийг судлах ажил ХХ зуунаас идэвхтэй хөгжиж байгаа ч Дарнат судлалын хувьд монголчууд бид XVII зуунаас эхэлсэн болохын нэгэн жишээ нь энэхүү Алтангэрэл увшийн орчуулга юм. Бидний толилон буй энэхүү “раннам” буюу Дарнатын гэгээний өрөөрийнхөө тухай бичсэн намтрыг бараг хэвлэгдээд бэх нь хатаагүй шахам байхад монгол хэлэнд орчуулжээ. Миний бодоход энэхүү орчуулгыг Өндөр гэгээнийг мэндлээд 5, 6 орчим настай байх үед буюу 1640-өөд оны Халхын Түшээт ханы дуртгаснаар Алтангэрэл увш орчуулжээ. Сэцэн хан Шолойн орд өргөөнд 1909 он хүртэл хадгалагдаж байгаад, VIII Богдод сийрүүлэн өргөсөн нь Богдын дотоод санд хадгалагдаж байгаад Үндэсний номын санд нэг, нөгөө нэг нь Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандалд хадгалагдаж байгаад 2007 онд багшийн гарт ирсэн билээ.
Дарнат гэгээний өөр бусад зохиолыг монголчууд бид орчуулж, сүм хийд болоод гэрийн сургалтад өргөн хэрэглэж байжээ. Энд дурдвал, “Жагар чойнжүн” хэмээх номын орчуулга Монголын Үндэсний номын санд байна. “21 дара эхийн бүтээлийн арга” хэмээх номын нэг сайхан орчуулга Баянхонгор аймагт бий. “Ямандаг чойнжун” хэмээх номыг мөдхөн хэвлэхээр зэхэж байна. Орчуулагч нь тодорхойгүй нэг ийм гар бичмэл олдсон.
“Жонан Дарнатын гүр дуулал” нэртэй хулсан үзгийн бичмэл ном Өвөр Монголд хадгалагдаж байна. Ингээд олж сурвалжлаад цаг зав гаргаад явбал нэлээд өв бүрдэх бололтой. Жонан Дарнатын төвд хэлээр барлагдсан бүрэн сүмбүмүүд Монголын Үндэсний Номын Сангийн төвд номын фонд, Гандантэгчинлин хийдийн номын сан, Буриадын Шинжлэх ухааны Гар бичмэл, модон барын номын сан, АНУ-ын эрдэмтэн Gene Smith-ийн үүсгэн байгуулсан TBRC.org цахим номын санд тус тус хадгалагдаж байна.
Жонан Дарнатын монголчуудтай анх хэрхэн холбогдсон нь энэ намтарт тодорхой гарч байгаа боловч түүний амьдралын сүүлийн үеийн тухай баримт мэдээ тун ховор хомс байна. Түүхийн болон өөр бусад зохиолуудад ч тун ховор хомс дурджээ. Тэрээр V Далай ламын нагац ах байсан гэдэг боловч, V Далай лам түүнд тийм ч таатай хандаж байгаагүй шиг байна.
Ер нь V Далай ламын тэр хандлага болоод Халх Ойрдын хямрал, “шашин улайлгахгүй” гэсэн нэг аман тохиролцоо гэх мэт хүчин зүйлүүд энэ хүний Эрдэмтний манлай гэтэлгэгч Дарнатын намтар намтрыг улам ч бүрхэг болгосон шиг байна. Хэдий тийм боловч аман эш, аман түүхэнд анхаарлын гадна орхиж боломгүй хэд хэдэн баримт гарч байх юм. Ерөнхийд нь тоймловол:
— Гүүш хаан Дарнат богдыг Баруун Монголд залсан. Дараа нь Төвөдөд цэрэг оруулсан. Ойрдод их шүтэгдсэн. Саяхан болтол ойрадууд уулга алдахдаа “ээ Дарнат богд минь” гэдэг байсан.
— Ойрдын Далай тайшынхаас Ханджамц хатныг бэр буулгаж авчрахдаа Түшээт хан шавь орсон. Түшээт хан хамт номд сууж байсан. “Түшээ” гэдэг нь “бясалгалын нөхөр” гэсэн цол байсан. Түшээт хан толгойг нь түшсэн.
— Халхын Их Хүрээнд “бөндгөрийн тахил” гэж байсан. Энэ нь Жонан Дарнатын бүтэн толгойг хуврагийн аймаг тогтоохын тул шүтдэг байсан. V Богдын үед Жонан Дарнатыг биеийн хэмжээтэй зэсээр шууж, шүншигт нь толгойг нь хийсэн. Бадма ёга дацангийн гол шүтээн байсан. 1937 онд сүм хийдийг нураахад Х.Чойбалсан энэ шүтээнийг музейд шилжүүлсэн. Одоо Богд хааны музейд бий.
Ерөнхийдөө нэг ийм утгатай аман түүхийг Булган аймгийн Сайхан сумын өндөр настан Гомбожавын Мягмаржав, Завхан аймгийн Бямбасүрэн гуай, Хөвсгөл аймгийн Шинэ Идэрийн уугуул Дашжал гуай нар хууч хөөрч байлаа.
Ингэтэл Баруун Төвөдийн газар орноор аялсан Don Cronеr хэмээх америк эрдэмтэн Дарнат богдыг олон жил судалж байгаа хүн юм. Жонангийн хийдийнхэн “Дарнат богд нутагтаа таалал болсон. Халхын газар төрөх ерөөл их тавиад Халхад мэндэлсэн” хэмээн ярьдаг гэх. Юутай ч бидэнд Дарнат богдын амьдралын сүүлийн үеийн намтар нь сонирхолтой хэвээр үлдлээ.
“Тэжээл үйлдэгч хааны үлгэр” нэртэй гар бичмэл тод судрууд бол Энэтхэгийн алдарт Рамаяана туулийн Монгол хувилбарууд юм. Худам монгол бичгээр Халхын нутгаас олдоогүй бөгөөд хэн хаана орчуулсан нь тодорхойгүй байдаг. Жонан Дарнат энэтхэг бандида багш нараараа хөтлүүлж, энэ номыг төвд хэлнээ орчуулсан байдаг бөгөөд монгол хэлээр дэлгэрсэн цаг хугацааг нь хөөж үзвэл Монгол газар ирж, монгол хэл сураад, сургаал ном айлдахын завсар дэлгэрүүлсэн юм биш байгаа гэж бодмоор таамаг төрдөг. Мөн монголын оюун санааны амьдралд оруулсан гайхамшигтай нэг зүйл бол “Шамбалын номлол”-ыг анх дэлгэрүүлсэн хүн гэж хэлж болмоор байгаа юм. Лам хувраг хүний амьдралын жинхэнэ жишээ юм хэмээн сүсэг төрүүлж уншсан ч болох юм. Түүний намтар “ном өгсөн”, “ном авсан” гэсэн хоёрхон өгүүлбэрээр тодорхойлж болохоос гадна 300 гаруй жүд дамжлага нэгэн биедээ агуулж явжээ. Ингээд үзвэл дараа дараагийн богдуудад энэ бүх эрдэм цогцолсон гэж бодохоор сүжиг төрөхгүй байхын ч аргагүй.
Огторгуйн цагаан гарди багш минь Өндөр богдын тухай ярьж байхдаа “Өндөр гэгээний мутрын хорин нэгэн Дара эх бол нэг хүн нэг насандаа хийх боломжгүй урлал. Урьд төрөлдөө Жонан Дарнат бясалгаж, хойд төрөлдөө Өндөр гэгээн урласан гэдэг. Бурхны шашны ертөнцөд гарцаагүй Жонан Дарнатын хувилгаан гэдгийг баталсан баталгаа нь юм шүү. Ийм л учраас Жонан Дарнатыг судлах нь Монголын түүхийг судалж байгаа хэрэг. Нөгөө талаар сонгодог Төвөд судлал юм.
ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн төвөд судлалын секторын эрдэм шинжилгээний туслах ажилтан
Баатад Гончигийн Ням-Очир
Эх сурвалж : "Жонан Дарнатын Намтар" УБ, 2012 номоос
__
