Үүнийг буриадад хэвлэсэн модон барын хэвлэлээс хуулан авбай. Энэ буриад хэвлэлийн “Субашид” нь Цахар гэвшийн орчуулж хэвлэсэн Субашидыг бараг хуулан авч хэвлэсэн баймуй. Гэвч зарим шүлгийг засаж өөрчилсөн баймуй. Үүний нэг жишээг үзүүлбээс Цахар гэвшийн орчуулсан Субашидын нэгдүгээр бүлгийн дөрөвдүгээр бадаг нь,

“Мэдэл чадал төгсвөөс гэмээ арилгамуй за
Мэдэл багатай мунхаг хүн хаанаас чаднам
Мэх хүчин төгөлдөр гарди хорт могойг алмуй за
Мэнчлэгч муу хэрээ хүчин үл хүрэх адил”

энэ бадгийг засаж орчуулсан нь:

“Гэгээн билигтэн гэмээ арилгамуй за
Гэнэн мунхгууд хаанаас чадам
Гарди бээр хорт могойг алмуй за
Хэрээ бээр хаана алж чадам”

Ийнхүү буриадад Цахар гэвшийн орчуулгыг засаж хэвлэсэн хүний нэрийг мэдэхийн тул мөн хэвлэлийн төгсгөлийн үгийг сийрүүлье. “Сажия бандидын гэгээнтний зохиосон “Субхашид”, “Сайн номлол эрдэнийн сан” хэмээхийг сайтар судалсан эрдэм үгүй боловч сайныг хүсэж монголчилбой Радна нэрт би” хэмээжээ.

Мөн Цахар гэвшийн орчуулсан Субашидын тайлбарыг буриад нутагт засаж хэвлэсний төгсгөлийн үгэнд бичсэн нь, “Эрдэнийн сан Субашидын эрхэн утгасын тайлбар, эрхэн чандманийн түлхэхүйг... орчуулахуй хэрэглэмүй хэмээн Чослдан нэрт буянт нэгэн нөхөр олонтоо дуртгасанд нэр үг утгасын учир эв найрлыг эс мэдэвч, нэрлэвээс Ринчин хэмээх би бээр үсгүүдийн ихэнхийг төлөвлөхийн аяар, өгүүлээд орчуулбай монгол хэлийг төсөөлсөн эрхээр” хэмээжээ. Санскрит хэлний Радна нь төвдөөр Ринчин, монголоор Эрдэнэ хэмээсэн утгатай тул дээр дурдсан Радна Ринчин хоёрыг нэг хүн гэж ойлгож болно. Мөн Радна хэмээх зохиолч төвд, монгол хэлний дэлгэрэнгүй толь хийсэн нь бичмэлээр үлджээ. Энэ толийг Улаанбаатарт 1959 онд хэвлэж гаргавай. Түүний төгсгөлийн үгэнд бичсэн нь “Өтөл Сумади Радна бээр өөрийн 57 насны дээр гал туулай (Равжун)˗н улаагчин үхэр жил (1877)˗д найруулав” хэмээжээ.

Энэхүү Сумади Радна 1877 онд 57 настай байснаас үзвээс 1821 онд төрсөн байна.

Сумади Радна хэмээх санскрит үг нь Лувсанринчин хэмээх төвд нэрийн орчуулга болмуй. Буриадын эрдэмтэн Цэвэгийн Гомбожав, энэхүү толийг номтын Ринчиний зохиосон толь гэж “Ламрим чинбо” хэмээх номын оршилд бичсэн байна. Номтын Ринчин, олон номыг төвд хэлнээс монгол хэлэнд орчуулсан ба орос хэлээр ч ном зохиосон, буриадын соён гэгээрүүлэгч зүтгэлтэн гэж эрдэмтэн Богданов, “Буриад монгол ардын түүх” гэдэг номдоо бичжээ. Орчин цагийн түүхч Кудрявцев “Буриад монголын түүх” хэмээх номын 211˗222 хуудсанд бичсэн нь, “1859 онд Суулгын дацангийн дэргэд буриадын ерийн сургууль байгуулав. Түүнд анх тэндэх дацангийн ширээт Номтын Ринчин багшилж байгаад дараа нь Сэлэнгийн буриад Чимид багшлах болов. Тэр сургуульд арван найман буриад хүүхэд сурч байсан. Арван есдүгээр зууны жараад оны үед Номтын Ринчин монгол буриад хүнд зориулан орос хэлэнд өөрөө суралцах дэвтрийг зохиож Казань хотод дөрвөн зуун ширхэг хэвлэж гаргав. Орос буриад хэлээр хавсран бичсэн энэ дэвтрийн бүлгүүд нь, үсгүүд, хоёр үсгээс бүтсэн үе, нэг үетэй үг, хоёр үетэй үг, гурван үетэй үг, дөрвөн үетэй үг, үеэр таслан унших дасгал, сургаал, байгалийн тухай мэдээ, тооны мэдлэг зэрэг болно.

Дээд үдийн сургуулийн харгалзагч, Номтын Ринчиний зохиосон дэвтрийг шинэ аргаар зохиосон тустай ном гэж сайшааж байсан ба мөн ном ч буриад сургуульд хэрэглэгдэж байсан” хэмээжээ.

Номтын Ринчин болбоос Монголд шажин дэлгэрсний түүх “Яруу хэлний хүрхрэл”, “Рашааны дуслын тайлбар эрдэнийн сайн хумх”, “Монголын үсгийн ялгалыг үзүүлэгч тодорхой толь”, “Орос хэлэнд биеэ дааж сурах бичиг” зэргийг зохиож хэвлүүлсэн байна. Монголын залуу эрдэмтэн Пагва, тэрхүү Номтын Ринчиний монгол үсгийн номлолыг судалж “Монголын хэл зүйч эрдэмтэн Сумади Радна (Лувсанринчиний)˗н бүтээлүүдийн товч тойм” хэмээх жижиг дэвтрийг Улаанбаатарт 1958 онд хэвлэж гаргав. Номтын Ринчиний тухай буриадын дунд дурсгал яриа үлэмж байдаг. Буриадын нэрт зохиолч Намсрайн Хоцын ярьсан нь “Номтын Ринчин багадаа Дээд үдийн орос сургуульд зургаа долоон жил суралцаад дараа нь Чулуутын дацанд хувраг болж суув. Тэнд ланз, төвд, монгол, халимаг, манж зэрэг олон хэл бичигт сайн суралцжээ. Түгнийн Суулгын дацанд хэдэн жил ширээт болж байгаад дараа нь хар болж Тагар ноёны охин Байнжалыг гэргий болгож авсан гэдэг. Энэ бол цуутай басган байсан юм.

Тагарын гурван басганы
Танхилхан нь Байнжал

гэж ардын дуу байдаг. Ринчинийг үргэлж ном бичиж суудаг буурал өвгөн байсан гэж Галсангийн Жигжид ноён хэлдэг асан. Олон хүнд орос хэл зааж сургасан ба орос хэлэнд өөрөө сурах бичгийг зохиож хэвлэсэн хүн” гэж ярив. Энэхүү Номтын Ринчиний тухай бас тус дээж бичгийн дотор хэвлэгдсэн “Эрдэнийн чимэг” хэмээх зохиолын тайлбарт үзээрэй.

Ц. Дамдинсүрэн