1928 онд Улаанбаатарт хэвлэгдсэн Алтан сургаалыг гол болгож бас Монгол улсын номын санд байгаа бичмэл эхтэй нийлүүлэн бага сага засаад хэвлэлд бэлтгэв.

Ажиглаваас үүнд алдаа мадаг цөөнгүй байх бололтой. Гэвч уг зохиолын өөр сайн хуулбар байхгүй тул дур санаагаар засах аргагүй байлаа.

Үүнийг Ордосын Жүн ван хошууны Гүнгийн зуу сүмийн хувилгаан Данзанванжил хорьдугаар зууны эхний үед зохиожээ. Ийм учраас “Гүнгийн зуугийн гэгээний алтан сургаал” гэж алдаршсан баймуй. Данзанванжил хувилгаан лам хүн байсан боловч тэр үеийн ихэс лам ноёдыг жигшин шүүмжилсэн үгийг сургаалдаа оруулжээ. Уг сургаалын дотор "Гадаад монгол төрийн үнэн цагаан боолыг гагц биеийн өмч мэт эндүүрэл болгоод” гэж бичсэнээс үзвээс үүнийг халх монголд зориулан бичсэн баймуй. Данзанванжил шүлэгтээ лам ноёдыг эсэргүүцэн шүүмжилдэг учраас лам ноёд түүнийг зэвүүцэн эсэргүүцдэг байжээ. Жишээ нь: Ордосын засаг Эрхэмбилэгт Данзанванжил өөрийн шүлгийг илгээсэнд тэр ноён үзээд нухчин хаясан хэмээмүй.

Энэхүү шүлэгчийн амьдрал ба шүлгийн тухай мэдээ ховор байдаг. Харин Эрдэнэтогтох 1958 онд “Монгол түүх хэл бичиг” сэтгүүлийн арван нэгдүгээрт “Данзанванжил ба түүний шүлгийн тухай товч танилцуулга” хэмээх өгүүллийг бичиж Данзанванжилын амьдралын асуултыг нэлээд тодорхой болгов. Тэр өгүүлэлд бичсэнээс үзвэл шүлэгч Данзанванжил Цахарын Хөвөөт цагаан хошууны Дүүрэн овоо гэдэг газраа амбан Намжилдоржийн гэрт 1854 онд төржээ. Долоон настай байхдаа ордосын Жүн вангийн хошууны Гүнгийн зуу сүмд шаврангаар залагдаж очоод арван таван нас хүртэл монгол төвд хэл бичгийг сурч байжээ. 1868 онд Хотонгийн үймээн бослогын хүмүүс, Ордост ирээд түүний сүмийг шатаасан тул Данзанванжил Цахар нутагтаа ирж хэдэн жил суусны дараа Ордост очиж уул сүмээ сэлбэн засаж суусан хэмээмүй. Хориод насандаа Амдогийн Гүмбүм хийдэд очиж хэдэн жилийн турш шажны гүн ухаан ба эмийн ном үзсэн баймуй. Төвдийн дөрвөн үндэс гэдэг эмийн жорыг шинэчилж монгол газрын хүмүүсийн бие махбодод нийцүүлэн “Сувдын унжлага”, “Шүрийн унжлага”, “Эрдэнийн унжлага” хэмээх гурван зүйлийн эмийн жорыг төвд хэлээр зохиож түүнийгээ баримтлан эмнэлэг хийж байжээ. Энэ эмийн жор нь Ордос Цахар Шилийн гол Халх зэрэг газраа хэрэглэгдсээр иржээ.

Данзанванжил Ордосын долоон хошуу Шилийн гол Цахар зэрэг газраар хэдэн жил тойрон хэсэж мөргөл тавьж эм барьж явснаас гадна халхын Их хүрээнд ирж хэдэн жил сууж байхад 1903 онд хэдэн шавь нар нь нэхэж ирсэн учир зүүн Сөнидөд очиж суусан хэмээмүй. Шүлэгч Данзанванжилыг Халх монголд эрж байсныг мэдэх хүмүүс нэлээд баймуй. Монгол улсын номын сангийн ажилтан Лувсандорж авгайн ярьсан нь: “Би арван нэгэн настай байхдаа (1895 онд) Сөнидийн Энгэр модны хийдэд очиж Гүнгийн зуугийн гэгээн Данзанванжилд мөргөсөн юм. Тэр үед Данзанванжил гэгээн дөчөөд насны тагдгар бор лам байсан билээ. Хожим Их хүрээнд ирээд миний сонссон нь Богдыг хаан ширээнд суухаас өмнө Данзанванжил Ордос нутагтаа таарамж муутай болоод Их хүрээнд хэдэн шавь нартайгаа ирээд сууж байсан гэдэг юм. Богд уулын Зайсангийн аманд жодгор майхантай сууж байсан ба Дамбадаржаагийн аманд гэр майхантай сууж байсан гэдэг. Их хүрээнд нэг хоёр жил сууж байсан бололтой. Хүрээний Зоогой аймгийн хувилгаан Цорж лам түүний шавь болсон гэдэг” гэж ярьж баймуй. Данзанванжил Алтан сургаалаас гадна Гүргүл, Охин тэнгэрийн магтаал, Тахилга зэргийн хэдэн шүлгийг төвд хэлээр бичсэн ба эдгээр зохиолын зарим нь Монгол улсын номын санд буй. Ялангуяа Гүнтан гэгээний модны шастир, Усны шастирыг дуурайлган төвд хэлээр зохиосон Галын шастир нь ихээхэн сонирхолтой байна.

Ц. Дамдинсүрэн