“Шидэт хүүрийн үлгэр”˗ээс гахай үзмэрчийн дөрөвдүгээр бүлгийг 1928 онд Улаанбаатарт хэвлэгдсэн хорин таван үлгэрээс хуулан авч хэвлэвэй. Энэхүү хорин таван үлгэр 1957 онд Хөх хотод дахин хэвлэгдсэн буй. Мөн үлгэрийг төвд хэлнээс орчуулсан бололтой. Төвд хэлээр бичмэл “Шидэт хүүрийн үлгэр” хэдэн хувь Монгол улсын номын санд буй. Үүний нэгтэй нь монгол “Шидэт хүүрийн үлгэр” бараг тохирч баймуй. Төвд шидэт хүүрээс эхний хоёр өгүүлбэрийг орчуулж үзүүлсүгэй.
“Ялгуусан бээр эш үзүүлсэн Лусын бүтээлч зүрхэн хэмээх гадна дотно ариун сав шимийг гийгүүлсэн ба магад утгын төв үзлийг үзүүлэн зохиогч хоёрдугаар бурхан түүнээ мөргөмүй.
Тэр бас багш Наганжуна ба Сайн амгалан явдалт хаан хоёрын гайхамшиг зохиолыг мэргэд төрөлхтний зохиолын жишээ болгох хэрэгтэй хэмээн бодоод номлохуй, сонсохуй, уншихуй төдий бээр нийтийн шид гарах домгийг үзүүлмүй”.
Энэ хоёр өгүүлбэр болбоос өмнө хэвлэсэн “Шидэт хүүрийн үлгэр”˗ийн эхний хоёр өгүүлбэртэй утгаар тохирч баймуй. Харин утгыг ухаж мэдэхэд бяцхан тайлбар хэрэгтэй мэт тул эхний нэг өгүүлбэрийг тайлбарлая. “Ялгуусан” гэж бурхан Шигэмүнийг хэлж баймуй. Бурхан Шигэмүни, “Намайг нирваан болсноос хойш дөрвөн зуун жил өнгөрсний дараа Лусын бүтээлч зүрхэн (Гомболүдэв буюу Наганжуна) хэмээх төрж шашныг дэлгэрүүлмүй” хэмээн зөгнөн айлдсан гэж бурханы номд буй. Эш үзүүлэх буюу төвдөөр лүндэн буулгах гэдэг бол ирээдүйд тийм ийм явдал болмуй хэмээн батлан өгүүлэхийн нэр болмуй. “Ялгуусан бээр эш үзүүлсэн Лусын бүтээлч” гэдэг нь бурханы лүндэнгийн ёсоор төрсөн Наганжуна гэж байгаа үг болмуй, “Сав” хэмээх нь амьгүй байгалийн нэр. “Шим” хэмээх нь амьд байгаль амьтны нэр. “Сав шим” гэж амьтай амьгүй ертөнцийг хэлж баймуй.
"Гадна дотно ариун сав шим” гэж сав шимийг ариун зөвөөр онож мэдсэн хэмээсэн утгатай үг буй. “Сав шимийг гийгүүлсэн” гэх нь сав шимийг зөвөөр онож мэдэхээр барахгүй, зөвөөр номлож гийгүүлсэн хэмээсэн үг. “Төв үзлийг үзүүлэн зохиогч” гэж их хөлгөн буюу Махаяанын ёсны номлолыг дэлгэрүүлсэн гэж Наганжуныг хэлж буй. Наганжуна үнэхээр их хөлгөний номыг дэлгэрүүлсэн гэдэг. Их хөлгөний номыг бурхан номлосон гэдэг боловч мартагдаж байсныг Наганжуна лусын орноос олж ирээд нийтэд дэлгэрүүлсэн гэдэг. Бурханы номыг дахин номлосон ийм ачтай хүн гэж Наганжуныг хоёрдугаар бурхан хэмээжээ. Наганжуна буюу Лусын бүтээлч хэмээсэн учир болбоос Наганжуна Лусын оронд очиж үлэмжхэн алт олж ирээд түүгээр бурханы сүм хийд олныг бүтээсэн гэдэг учраас Лусын бүтээлч гэж нэртэй болжээ.
Монгол шидэт хүүрийг дурдсан төвд бичмэл шидэт хүүртэй нийлүүлэн үзэхэд үг өгүүлбэр их төлөв тохирох бөгөөд монгол шидэт хүүрийн алдаа мадгийг арилган засаж болмоор баймуй. Жишээлбээс, монгол шидэт хүүрийн эхний оршлын бүлэгт гардаг нь “Энэтхэгийн дундад улсад нь ах дүү долоон илбэч бөлгөө. Ах нь илбэчийн багшаас увдис сурахаар одвоос илбийн оньсыг илт эс үзүүлэв” гэж буй. Үүнд долоон илбэчийн ах нь илбэчийн багшаас увдис сурахаар одсон мэт ухагдаж баймуй. Гэтэл төвд шидэт хүүрээс үзвээс долоон илбэчийн ах нь илбэ сурахаар явсан бус хааны хоёр хөвгүүний ах нь долоон илбэчээс илбэ сурахаар ирсэн гэж баймуй. Үүнийг төвд судраас орчуулбаас “Энэтхэгийн дундад оронд ах дүү долоон илбэч байв.
Тэднээс төдий холгүй нэгэн бээрийн газарт ах дүү хоёр хан хөвгүүн байв. Ах нь илбэчийн оронд илбийн эндүүрүүлэх оньсыг сурахаар очоод долоон жил болтол сурсан боловч илбэчийн багш нь илбийн утгыг үзүүлэн зааж өгсөнгүй” үүнд төвд судар нь хоёр хан хөвгүүн ба долоон жил суралцсан зэрэг нэлээд зүйлийг нөхөж баймуй. Монгол шидэт хүүр нь орчуулга бөгөөд бас алдаа мадагтайг илрүүлэн өгч баймуй. Хэвлэсэн монгол шидэт хүүр алдаатай боловч үг үсгийн алдаагүй сайн бичмэл шидэт хүүр байдгийг тэмдэглэе. Бас төвд бичмэл шидэт хүүрийн үлгэрүүд ч үлэмжхэн алдаа мадагтай баймуй. Ийм учраас монгол, төвд судрыг нийлүүлэн үзэхэд заримдаа монгол судрыг дагуулан төвд судрыг засмаар зүйл ч тохиолдож баймуй. Нэг төвд сударт арван гурван үлгэр байхад нөгөө төвд сударт хорин нэгэн үлгэр баймуй. Монгол шидэт хүүр хорин таван үлгэртэй тул үлгэрийн тоо нь монгол судрынх үлэмж баймуй. Төвд хэл дээр “Багш Лүдэвийн шастир үзсээр инээд хүргэгч хорин нэгэн бүлэг оршив” хэмээх нэг судар баймуй. Үүний доторх хорин нэгэн үлгэрийн утга агуулга нь монгол шидэт хүүрээс нэлээд өөр баймуй.
Замбуутивд амар жаргалыг зохиосон Гэрэлт охины бүлэг зэрэг монгол шидэт хүүрт байхгүй хэдэн бүлгүүд баймуй. Эдгээр олон монгол, төвд шидэт хүүрийн үлгэрийг харьцуулан судалбаас их л сонирхолтой болмуй. “Шидэт хүүрийн үлгэр” угаас энэтхэг гаралтай боловч төвд, монголын дунд олон зуун жилээр орчсоор төвд монголын аман зохиолтой чухал барилдлагатай болжээ. Жишээ нь, хэвлэгдсэн монгол шидэт хүүрийн төгсгөлийн бүлгийг энэтхэгийн зохиол бус, төвдийн зохиол болов уу гэж санамаар баймуй. “Цагаан лавай тэтгэгч лусын хаан” хэмээх нь төвдөд ихэд дэлгэрсэн Дүнжингарав хэмээх лусын хааныг хэлж баймуй. Цааш энэтхэгийн номын хаан, Мэргэн харваач, Монголын хаан, Цэргийн ноён Гэсэр хаан барс ирвэс (тажиг) эдийн хааны тухай домог болбоос төвдөд түгээмэл дэлгэрсэн бөгөөд олон номд байдаг домог буй.
Монгол шидэт хүүрийн хорин нэгэн бүлгийн орос орчуулгыг 1923 онд эрдэмтэн Жамсрангийн Цэвээн, гучин хоёр модон хүний үлгэрийн арван зургаан бүлэгтэй хамтруулан “Монгол үлгэрүүд” нэртэй ном болгож хэвлэсэн билээ. Мөн 1923 онд эрдэмтэн Владимирцов, шидэт хүүрийн хорин таван үлгэрийг халимаг хэлнээс орос хэлэнд орчуулж хэвлэсэн буй. Владимирцовын орчуулгыг 1958 онд Зөвлөлт улсад дахин хэвлэжээ.
Урьдын хэвлэлийг дурдваас 1864 онд Гомбын Галсан орос хэлэнд орчуулж хэвлэсэн ба Юлгэ 1866 онд халимагаас герман хэлэнд орчуулж хэвлэсэн билээ. Төвд хэлнээс европын ямар нэгэн хэлэнд орчуулсныг бид олж үзсэн ч үгүй, сонссон ч үгүй. Харин энэтхэгийн шинэ хуучин хэлнүүдээс виталын (ролангийн) хорин таван үлгэрийг европын хэлэнд орчуулсан нь буй гэдэг.
Ц. Дамдинсүрэн
