Мял буюу Мялрайв болбоос арван нэгдүгээр зууны үеийн төвдийн их шүлэгч мөн. Түүний шүлэг дуулал нэг боть, үлгэр домгийн чанартай намтар нэг боть төвд хэл дээр олон удаа хэвлэгджээ. Халх монголын Цогт тайжийн захиалгаар Хөх хотын Гүүш цорж, Мялын намтрыг уу морин жил буюу 1618 онд орчуулсан бөгөөд энэ тухай мөн орчуулгын төгсгөлийн үгэнд бичсэн нь,
“Үндсэн тэр богдын туужийг нь
Үмэт энэ монгол улсад нь
Урьд эс алдаршсаны тулд нь
Орчуулбаас их төв улсад нь
Бурханы шашныг дэлгэрүүлэхийн тул дурдсан
Бүгдээрт нэр алдрыг маш туулсан
Будангуй үйлийг сайтар тэвчсэн
Буянт чин Тайху хатан хэмээгдсэн
Гэгээн оюун билэг сайтар төгссөн
Хэллэшгүй чанарыг огоот ухсан
Хэлбэрэхгүй номын үйлийг хийсэн
Хэтэрхий Цогт хун тайж хэмээн алдаршсан
Эх хөвгүүн хоёул чин зориг сэтгэлээр
Өдүүлж орчуул хэмээн дурдсанаар
Эрдэнэ цогцолсон энэ туужийг оршуулснаар
Эгнэгт хамагт тус болмуй хэмээн сэтгэснээр
Бас бас сайтар урнаа найруулж
Баршгүй номын чанарыг төгсгөж
Бэлэн Монголын аялгуугаар сайтар тохиолдуулж
Бандид Ширээт цорж орчуулбай, монголчлон найруулж.
.........................................................
Хотол дахь газраас чин сүсгээр энэ туужийг орчуулан залж ир хэмээн илгээсэн элч нь, Хөндлөн холч Чинсан, эрдэнэ номч Сэндин, Зоригт хиа эд гурвуулыг илгээсэн бөлгөө. Уу морин жилийн цагаан сарын тэргэл өдөр, хамагт алдаршсан Хөх хотын өмнө дэх Номт тив нэрт харшид төгсөөр оршуулан орчуулбай” хэмээжээ.
Гүүш цоржийн орчуулсан Мялын намтар удалгүй нийт монголд дэлгэрсэн баймуй. 1640 онд хорчины ноёд, Мялын намтрыг дуудуулж байсныг Нэйж тойны туужийн дотор бичсэн буй. Мялын намтар ба дууллыг арван наймдугаар зууны үед Бээжинд модон бараар хэвлэжээ. Мөн хэвлэлийг арван есдүгээр зууны үед буриадын Эгтийн дацанд хуулан хэвлэсэн баймуй. Гүүш цоржийн орчуулсан Мялын намтраас гадна Мялын намтрын монгол өөр орчуулга лав хоёр байхыг бид үзсэн билээ. Үүний нэг орчуулга эрдэмтэн Ренчинд байхыг үзэв. Түүний төгсгөлийн үг нь, “Дай дархан баатар тайж, ном тив бодисун хоёр давтан дурдсанаар тойн Цогт гүүш монголын аялгуугаар орчуулбай ” хэмээжээ. Урьдын цагт монголын эрдэмтэн мэргэд хоорондоо харилцаа муутай бөгөөд хэн юу хийснийг мэдэхгүй байсан тул ийнхүү нэг номыг олон дахин орчуулсан явдал цөөнгүй байдаг. Олон орчуулга байгаа нь тэр номын үлэмж хэрэгцээтэй байсныг гэрчилж баймуй.
Мялын дууллын тухай хэлбээс арван наймдугаар зууны үед хэвлэн гаргахын учир Гүүш цоржийн орчуулгыг төвд эхтэй нь нийлүүлэн хянаж үзэхэд таван бүлэг дутуу байжээ. Тэр монгол хэлэн дээр дутсан таван бүлгийг арван наймдугаар зууны үеийн эрдэмтэн Дай гүүш Агваандампил нөхөн орчуулж Мялын дууллыг бүрэн тавин долоон бүлэг болгож хэвлэсэн ажгуу. Дай гүүшийн нөхөн орчуулсан тухай бичсэн төгсгөлийн үг нь,
“Эрхэн дээд Мялын эгшиглэн номлосон гүрийг
Эртний бандид Гүүш цоржийн орчуулсанд
Эдгээр таван бүлэг тасарсан бүхүйн тул
Эдүгээ түүнийг гүйцээж орчуул хэмээн
Огоот баригч мөнхүү богдын гэгээнээр
Охь дээд зарлигийн бошиг соёрхсонд
Урьд орчуулагч тэр Хөх хотын ширээт бээр
Улам хойд үеийн миний хувьд тавьсныг нь
Илэрхий бэлэг билгээрээ айлдаж бүрүүн
Ийнхүү орчуултугай хэмээсэн болов уу хэмээн
Итгэхүй сүсэг бишрэлийн үүднээс
Исэл өчүүхэн оюунаа чинээгээр
Тэнгэрийн тэтгэсний хорин нэгдүгээр гал хулгана жил
Тэгш өлзийт Мааньтын голд орчуулаад
Төгс цогт дээдийн гэгээнээ барьж шүүлгэвэй.
Тэр богдын шавь нарын танхай Дай гүүш нэрт би”
Дээдийн гэгээн гэж Жанжаа Ролбидоржийг хэлж байна. Тэнгэрийн тэтгэсний хорин нэгдүгээр он нь 1756 он болмуй.
Гүүш Цоржийн тухай Владимирцов, Цогт тайжийн тухай өгүүлэлдээ бичсэн ба Хайссиг, “Бээжинд монгол хэлээр хэвлэсэн шажны номууд” гэдэг зохиолдоо нэлээд бичжээ. Гүүш цоржийн орчуулгын үгс нь, арван наймдугаар зууны үеийн сонгодог бичгийн хэлний үгсээс нэлээд өөр бөгөөд хуучин хэлбэрийг хадгалсан байдгийг эрдэмтэн Владимирцов онцлон дурдсан билээ. Жишээлбээс: Гүүш цорж, илүүг˗үлэгү, бүлгээг˗бүлгэй, огторгуй˗огторгу, өтгөсийг˗өтөгү, хоо шарыг˗хувхай гэж бичсэн ажгуу. Гүүш цоржийн орчуулсан зарим номын нэрийг жагсааваас,
Эдгээр зохиолоос заримыг түүвэрлэн авч энэ дээж бичигт оруулсан билээ. Гүүш цорж орчуулгыг голчлон хийсэн тул түүний зохиол тун ховор ажгуу. Маани Гамбум зэрэг зохиолын төгсгөлийн шүлэг нь түүний өөрийн шүлэг тул онцлон анхаарч үзэх хэрэгтэй болмуй.
Ц. Дамдинсүрэн
