Хэн зохиосон бэ?
Энэ зохиолыг Төвдийн Брайбун хийдэд гал могой жил Мади гэгч зохиов гэж мөн төвд номын эцэст бичсэн байна. Мөн зохиолын эцсийн оршилд энэ номыг миний багш Дагпуу Лувсандамбийжалцан зохиосон гэж зохиолч Туган Дарамбазар бичсэн баймуй. “Мади” гэдэг санскрит үгийг төвдөөр орчуулбаас “Лувсан” болмуй. Дагпуу хувилгаан Лувсандамбийжалцан өөрийн нэрийг товчилж Мади гэж зохиолынхоо эцэст бичжээ.
Хэдийд зохиосон бэ?
Туган Дарамбазар 1737 онд төрөөд 1802 онд нас барсан юм. Дагпуу хувилгаан болбоос Дарамбазарын багш тул түүнээс арай ахмад үеийн хүн баймаар юм.
Тийнхүү жаран жил тутам нэг удаа тохиолдох гал могой жилийг арван наймдугаар зууны үед эрэх хэрэгтэй. Үүнд тэр орчмын гал могой жил нь 1677, 1737, 1797 он болно. Үүнээс 1737 оны гал могой жил нь Саран хөхөөг зохиосон он мөн болох буй за. Арван наймдугаар зууны сүүлийн үед Лондол ламын зохиосон ихэс лам нарын бүртгэлийн дотор Дагпуу хувилгааны арван хоёрдугаар төрлийн нэр Лувсандамбийжалцан хэмээгээд арван гуравдугаар төрлийн хувилгаан нь одоогийн Лувсанжамъянбалжир хэмээжээ. Үүнээс үзвээс Лондол ламыг бүртгэлээ зохиох үед Дагпуу Лувсандамбийжалцан нас бараад дараах арван гуравдугаар хувилгаан нь тодорсон байжээ. Бас арван гуравдугаар Дагпуу хувилгааны намтар гэж бяцхан төвд ном Монгол улсын номын санд баймуй. Энэ номын дотор арван гуравдугаар Дагпуу хувилгааныг арван гуравдугаар равжунгийн модон тахиа жил (1765)˗д төрсөн гэж баймуй. Ингэхлээр арван хоёрдугаар Дагпуу Лувсандамбийжалцан 1765 оноос өмнөхөн 1764 оны орчим нас барсан байх учиртай. Энэ бүгдээс үзвээс Саран хөхөөг 1737 онд зохиосон болох нь нотлогдож байна.
Зохиолын байдал
Саран хөхөө болбоос шүлэглэсэн роман буюу жүжгийн зохиолын байдалтай юм. Нэг хааны хөвгүүн, муу санаат шадар түшмэлтэйгээ хоёул бусад амьтны хүүрт шилжин орох увдисыг сурав. Чингээд цэцэрлэгт зугаалж яваад хоёул нэгэн мөрний хөвөөнд өөрсдийн биеийг орхиж хоёр хөхөө шувууны хүүрт шилжиж ороод мөрний чанд нисэж зугаалан явав. Тэр завсар муу санаат түшмэл нөхөр нь буцаж ирээд өөрийн хүүрийг усанд хаяж үгүй болгоод хааны хөвгүүний биед оршиж хааны ордонд ирээд хааны эрхийг барьж жаргах ба бурханы шажныг эсэргүүцэх ажлыг хиймүй. Нөгөө хөхөө болсон хан хөвгүүн эргэж орших биегүй болсон тул хөхөө хэвээр тэнүүчлэн зовж явах ба адгуусан шувуунд бурханы номыг номлож цагийг өнгөрүүлмүй. Сүүлд хөхөө шувууны нэг нөхөр нь хаан хөвгүүний биеэс нүгэлт түшмэлийн сүнсийг хөөж зайлуулаад өөрөө мөн хааны хөвгүүний биед оршиж номын ёсоор төрийг баримуй. Энэ явдлын завсраар өдий төдий шажны номлолын шүлгийг оруулсан баймуй. Шажны номлолыг уран зохиолын аргаар олон нийтэд нэвтрүүлэх зорилготой зохиол юм. Уран шүлгээр бичсэн тул энэ ном олонд их дэлгэрчээ. Төвд оронд энэ зохиолыг жүжгийн зохиол болгон тоглодог байжээ.
Номлолын шүлгийн дотор төвдийн түүхт явдал ба түүхт хүмүүсийг дараалан дурдсан тул эрдэмтэн Владимирцов үүнийг түүхийн жүжиг гэж төвд театрын тухай өгүүлэлдээ бичсэн баймуй.
Монгол хэлэнд хэн хэдийд орчуулсан бэ?
Монгол орчуулгын төгсгөлийн үгэнд энэ асуултын хариу тодорхой байна.
Тэнгэрийн тэтгэснийг гучин тавдугаар он төмөр барс жил далан нэгэн наст өвгөн Дай гүүш Вагиндра шасана варда (Агваандампил) орчуулав гэж тэр төгсгөлийн үгэнд бичжээ. Тэнгэрийн тэтгэсний гучин тавдугаар он болбоос Европын 1770 он болно. Иймийн тул энэ зохиолыг 1770 онд монгол хэлэнд орчуулжээ. Дай гүүшийн тухай тодорхойлж хэлбээс Шилийн голын чуулганы зүүн авганарын Дай гүүш Агваандампил гэгч мөн болно. Энэ болбоос эрдэмтэй лам хүн байсан юм.
Дай гүүш Данжуур орчуулах ба “Мэргэд гарахын орон” гэдэг нэр томьёоны толийг хийхэд оролцсоноос гадна гүүш Цоржийн орчуулсан Мялын дууллын дутуу таван бүлгийг нөхөж орчуулсан, Жанжаа хутагтын намтар, Далай ламын намтар зэрэг олон зохиолыг уран сайхан хэлээр зохион орчуулсан болой. Түүний гайхамшиг орчуулгын нэг нь “Саран хөхөөний тууж” мөн. Саран хөхөөний орчуулгаас үзэхэд Дай гүүш их билигтэй шүлэгч байсан нь тодорхой байна. Дай гүүшийн зохиосон өөр шүлэг байх эсэх нь энэ хэр мэдэгдээгүй тул түүний шүлгийн чадварыг “Мялын дуулал”, “Саран хөхөөний тууж” хоёроос мэдэж болно. Энэ билигт шүлэгчийн шүлэгтэй танилцуулах зорилгоор саран хөхөөний туужийг өдий төдий товчлон энд хэвлэж байна. Эрдэмтэн Хайссигийн мэдээнээс үзвээс Дай гүүш 1780 онд нас барсан хэмээмүй. 1770 онд тэр далан нэгэн настай байснаас үзвээс 1700 онд төрсөн буй за.
Монголд дэлгэрсэн нь
“Саран хөхөөний тууж” орчуулагдсан даруй модон бараар хэвлэгдсэн ба буриад монголд дахин хэвлэгджээ. Уран сайхан орчуулгын ачаар олон нийтийн сонирхон унших ном болон дэлгэрчээ. Халх Цахарын зарим нутагт Саран хөхөөний намтрыг дуудах тусгай цуглаан ч болдог байсан байна. Түүгээр барахгүй “Саран хөхөөний тууж”˗ийн сэдвийг хэрэглэж зохиосон тусгай дуулалт жүжгийг арван есдүгээр зууны үеэс Хүүхэн хутагтын хүрээ, Говь мэргэн ван ноёны өргөө зэрэг газар тоглодог байжээ. Энэ жүжгийн дотор “Саран хөхөөний тууж”˗аас бага сага унших явдал орсон бөгөөд чухамдаа жүжиг нь “Саран хөхөөний тууж” бус шинээр зохиосон жүжиг байжээ. Энэ жүжгийг говийн Мэргэн вангийн өргөөнд 1911 он хүртэл арав хориод жил дараалан жилд нэг удаа гаргаж байсан мэдээ Уваравагийн зохиосон монгол театрын тухай номд буй. Тэр жүжигт оролцон тоглож байсан Гомбын Наваанринчинээс бичиж авсан уг жүжгийн тухай тэмдэглэл буй.
Ц. Дамдинсүрэн
