Д. ДИДРО
(1713-1784)
Дени Дидро одоогоос хоёр зуун дал гаруй жилийн өмнө буюу 1713 онд Францын Лангр хэмээх бяцхан хотод төрсөн. Гар үйлдвэр эрхэлдэг баян чинээлэг эцэг нь хүүгээ шашны зүтгэлтэн болгохын тулд хөрөнгө мөнгөө хайрлахгүй гэж амлаж байжээ. Чингээд хүүгээ шашны сургуульд оруулж санваартнуудын багш нар төдхөн жаал хүүгийн онцгой авьяас билигтэйг ажиглан шашин сүм хийдийг хамгаалах лут хүн болгоодох гэж мэрийсэн нь талаар болсон юм гэдэг. Дидро 1732 онд Даркур хэмээх шашны дунд сургуулийг төгсмөгцөө Парисын их сургуулийн урлагийн магистрын зэрэг хүртжээ. Ингээд Дидро шашин, сүм хийдийн амьдралд таалалгүй гэдгээ эцэгтээ мэдэгджээ. Эцэг нь арга барагдахдаа эмч юм уу өмгөөлөгчийн мэргэжил эзэмш гэж шахан шаарджээ. Гэтэл хүү нь өөрийнхөөрөө зүтгэн утга зохиолд биеэ сорих их хүсэлд хөтлөгдсөн гэдгээ өчжээ. Дэврүүн сэтгэлт Дидро Парист бүтэн арван жил (1733-1743 онд) өлөн зэлмэн, байшингийн дээвэрт хүртэл хоноглож явжээ. Гэвч зориг мохсонгүй. Дидро чухам энэ арван жилд эртний гүн ухааны туурвилууд, Английн материалист гүн ухаантнуудын хийгээд Францийн тэргүүний сэтгэгчдийн ном зохиолыг уншжээ. Шашны муйхар баримтлал, мухар сүсгийн өөдөөс дооглон тэмцэгч Вольтерын зохиол түүнд гайхалтай сайхан санагдаж байжээ. Ийнхүү Дени Дидро утга зохиолын ертөнцийн үүдийг татсан гэдэг.
Үсүд Тойтогийн Төмөрхүлэг
ДИДРО Д. (1713—1784)
«Айсуй цагийн хүчит хувьсгалыг тусган авахад Францын оюун ухааныг бэлдсэн аугаа их хүмүүсийн» тоонд Ф. Энгельс материалист гүн ухаантан, соён гэгээрүүлэгч, зохиолч, урлагийн онолч, нэвтэрхий тольч Дени Дидрог оруулсан байдаг. Д. Дидро Францын Лангле хотод ядуу ажилчин хүний гэрт төрж, Парист боловсрол олж авчээ. 1740-өөд оноос гүн ухаан-утга зохиолын үйл ажиллагаа нь эхэлж «Философийн сэтгэлгээ» хэмээх анхныхаа зохиолыг бичжээ. 1749 онд бичсэн «Сохрын тухай хараатай хүнд сургамж болгон бичсэн захидал» зохиолоороо материализм ба шашингүйн үзлийн байр суурийг тууштай баримталсан учраас «аюултай үзэл санаа» дэлгэрүүлсэн гэгдэж баривчлагдан нэг хэсэг хоригдсон байна. 1751 оноос алдарт математикч, гүн ухаантан Жан Лерон, Д’Аламбер болон бусад хүмүүстэй хамтарч «Нэвтэрхий толь буюу шинжлэх ухаан, урлаг, урлалын тайлбар толь бичиг» зохиож эхэлсэн байна.
Хориод жил үргэлжилсэн энэ «Нэвтэрхий толийн» нөр их ажлыг зохион байгуулагч, үзэл санааны нь амин сүнс нь Д. Дидро болж байжээ. Энэхүү толийн зорилт нь зөвхөн хүн төрөлхтний оюун санааны ололтыг нэгтгэхээр үл барам, шинжлэх ухааны мэдлэгийг сурталчлах, мухар сүсэг бишрэлийн эсрэг тэмцэхэд чиглэгдэж байжээ. Тэрээр 1780-аад оны үед Оросын II Екатерина хааны урилгаар Петербургт ирээд хамжлагат ёсыг халж дэвшилт реформ хийх зайлшгүйн тухай нотолж байжээ.
«Байгалийг тайлбарлах бодол санаа», «Д’Аламбер Дидротой ярилцсан нь», «Д’Аламберийн нойр», «Матери ба хөдөлгөөний философийн зарчим» зэрэг зохиолоороо ертөнцийн материаллаг чанарын тухай, хүний ухамсраас гадна, үл хамааран оршигч объектив бодит чанар болсон материйн нэгдмэл, мөнх чанарын тухай үзэл санаагаа хамгаалж, бүх үзэгдлийг материйн оршин байгаагийн тодорхой хэлбэр мөн гэж үзсэн байна.
Хамаг байгаль мөнхийн хөдөлгөөн, хөгжлийн байдалд оршдог, оршиж буй юмс нэг хэлбэрээр мөхөж нөгөө хэлбэрээр бий болдог гэж тэр үзэж байв. Материйн идэвхт чанарын талаар хэд хэдэн гүнзгий диалектик таамаглал гаргаж, түүний дотоод зөрчилт шинж, олон янзын байдлыг тайлбарлахыг оролджээ. Материйг сэрлийн шалтгаан мөн гэж үзээд субьектив-идеалист гүн ухааныг шийдвэртэй няцаажээ. Тэр бас объектив идеализмыг, тухайлбал бодит ертөнцийг үзэл санааны тусгал мөн гэж үздэг Платоны сургаалыг няцаасан юм. Ертөнцийг зохиож бүтээсэн сүнс мөнх, хойд насны ач гавьяа зэргийн тухай үзэл санааг тэр бас үгүйсгэсэн байна.
Д. Дидро хаант засаг, феодалын язгуурын тэгш биш байдал бурхны үүсэл гаралтай тухай зохиомол үзэл санааг илчилсэн юм. Захиргааны харгис хэлбэрийг шийдвэртэй эсэргүүцэгч тэрээр үндсэн хуульт хаант засгийг дэмжиж, «гэгээрүүлэгч хаан» тодорно гэж найдаж байжээ. Тиймээс материал баялгийн хуваарилалт дахь тэгш биш байдлыг хөнгөвчлөхийг шаардахаас цааш хэтэрч чадаагүй юм.
Тэр амьдралын үнэн нь урлагийн үндэс байх ёстой гэж үзэж байсан бөгөөд «Гэлэнмаа», «Рамогийн ураг», «Жак-фаталист ба түүний эзэн» зэрэг тууж, роман бичсэн юм.
Д. Дидро бол К. Марксаас өмнөх материализмыг хөгжүүлэн баяжуулагч бөгөөд XVIII зууны үеийн Францын материалист гүн ухаан, шашингүйн үзлийг оройлон дагуулагч байжээ.
Эх сурвалж : "Хүүхэд залуучуудын нэвтэрхий толь - 3" (1988 он)
