Улаанбаатарт 1928 онд хэвлэгдсэн Арж Бууж хааны туужийн хоёр бүлгийг энд хуулж хэвлэвэй. Арж Бууж хааны туужийн орос орчуулгыг Жамсрангийн Цэвээн “Монгольские сказки” нэртэй ном болгож 1923 онд хэвлэн гаргасан билээ. Арж Бууж хааны туужийг гучин хоёр модон хүний үлгэр гэж нэрлэдэг юм. Хөх хотод 1958 онд “Гучин хоёр модон хүний үлгэр” нэртэйгээр, Арж Бууж хааны туужийн үргэлжлэл болох Гэсэнэ хааны тууж хэвлэгдэв. Арж Бууж хааны тууж, Гэсэнэ хааны тууж, Бигармижид хааны намтар энэ гурвуул нийлж нэгэн бүхэл зохиол болмуй. Эдгээр зохиол болбоос Энэтхэг гаралтай боловч Монгол оронд их л улирч хувирсан бололтой зохиол юм. Гэсэнэ хааны туужийн эцэст, орчуулгын тухай тэмдэглэл байдаг боловч Арж Бууж хааны туужид тийм тэмдэглэл үгүй баймуй.

Над байгаа Гэсэнэ хааны бичмэл туужийн эцэст хэлсэн нь, “Ранза Гэсэнэ хаан, Богд Бигармижид хаан хоёрын энэ үлгэрийг Даранат Махагүрүгийн шавь Баха Бандид азар энэтхэгийн хэлнээс монголын хэлэнд орчуулбай” хэмээжээ.

“Ранза” гэдэг санскрит хэлний Раажа (хаан) хэмээсэн үг мөн. Урт “а” эгшгийг хоёр шүд буюу хоёр эгшгээр тэмдэглэсэн баймуй. Ерийн хүмүүс, давхар "а" үсгийг "а", "н" хоёр үсэг гэж эндүүрээд Ранжа буюу Рангжа гэж уншдаг. Дараната Махагүрү гэж Өндөр гэгээнийг хэлсэн бололтой. Өндөр гэгээнийг Төвдийн эрдэмтэй лам Даранатын хувилгаан гэдэг. Махагүрү гэж санскрит хэлээр “Их багш” хэмээсэн үг. Азар гэж санскрит хэлээр “Эрдэмтэн багш”˗ийг хэлмүй. Ленинградын нийтийн номын сангийн бичмэлийн ангид новая серия №2 хэмээсэн тэмдэгтэй мөн 64 бүлэг туужийн эцэст бичсэн нь, “Богд Бигармижид хаан, Гэсэнэ хаан хоёрын энэ үлгэрийг Дахарната Махагүрүгийн шавь Баха Бандид азар энэтхэгийн хэлнээс монгол хэлэнд орчуулбай” хэмээжээ.

Гэсэнэ хааны туужийг монгол хэлнээс төвд хэлэнд орчуулсан нэг бичмэл ном Монгол улсын номын сангийн төвд ангид буй. Түүний төгсгөлийн үгийг төвд хэлнээс орчуулан сийрүүлье. “Богд Бигармижид ба Гэсэнэ хаан хоёрын намтрыг Дараната Махагүрүгийн шавь Бандид азар Баха хэмээгч нэгэн бээр энэтхэгийн хэлнээс монгол хэлэнд сайтар орчуулжээ. Богд Лувсандамбийжалцан гэгээний оршиж байх цагт энэтхэгээс ирсэн хоёр азарын нэг, Дарната Махагүргийн шавь Бандид азар Баха хэмээгчид, Богд өөрөө, сонсоогүй сонин хачин түүх ярьж өгмүү хэмээн айлдсанд азар бээр бусдаас нууцаар хоёр хааны энэ намтрыг айлтгасан хэмээмүй. Тэр нь хүүхэд багачууд хүртэл Чулуун хуруут азар гэж нэрлэдэг хүн мөн хэмээн сонсвой. Хоёр хааны түүхийг Чулуун хуруут азар бээр Богд өөрт нь энэтхэг хэлнээс монгол хэлэнд орчуулж айлтгасан үүнд хүний нэр, газар орны нэр их төлөв энэтхэг хэлээр тэмдэглэгджээ.

Би санскрит хэл мэдэхгүй тул монгол үсгийн хэлбэрийг дагаж аливаа нэрийг бичээд буруу зөв болгосон нь олон болов. Түүгээр ч үл барам нарийвчилбаас гурван цагийг илэрхийлэх үгийн гол үсэг ба угтвар дагаварт тохирохгүй зүйл нэлээд байх бололтой.

Үг найруулга базаахгүй болсон аваас мэргэд засаж сайжруулахыг гуймуй. Учир нь “Шастир номыг орчуулах хийгээд орчуулгыг засваас...” гэж байдаг тул засаж өгөхийг их мэргэдээс дахин гуймуй. Бурхан бодисадва нарын намтарт тийм галавын үед, тийм бурханы цагт гарсан явдал гэж их төлөв байдаг боловч энэ хоёр хааны намтарт тийм үг заалт байхгүй амуй. Дээд лам нарын зарлигийн ачаар бурханы шажин лугаа учрахыг мөрөөдөж, номын үүдэнд багтаад “га, ха” төдийхнийг сурснаас өөр сурч мэдсэн юмгүй, судалж мэдэх билиггүй, маш болхи учраас номын утга санааг мэдэхгүй боловч зөвхөн үг үсгийг нягтлан баримталж хоёр хааны намтар үүнийг чухамхан монгол хэлнээс төвд хэлэнд буулган бичвэй. Үүнийг эрхэм мэргэдийн таалалд хүргэх явдалгүй боловч эдүгээ хэр миний мэт дорой оюунтай зарим нэгэн хүнд тус болох болов уу хэмээн сэтгээд хаврын урт өдөр, унших урих бясалгахаас маш холдсон нэгэн өвгөн бээр бусдын дуртгалгүй, өөрийн хүслээр бичсэн, үүнд уг өдсөн сэтгэл нь буянтай болбоос гэм болохгүй хэмээн айлдсан тул номын үгийг ташааруулсны нүгэл болохгүй болой хэмээж ийнхүү төвд хэлэнд хуулан бичвэй" хэмээжээ.

Энэтхэгээс шамбалын орныг эрж Монголд ирсэн хоёр азарын тухай мэдээ Өндөр гэгээний намтар ба Эрдэнэ зуугийн түүхэнд байдаг. Эрдэнэ зуугийн түүхэнд бичсэн нь “Их азар нь (Чулуун хуруут нь) гэгээнтнээ Бигармижид хааны их туужийг цээжээр хэлж өгснийг энд бичиж авсан нь тэр хэмээмүй” хэмээжээ. Өндөр гэгээний намтарт “Их азар... Бигармижид хааны туужийг цээжээр айлтгасныг бичиж авсан” хэмээжээ. Чулуун хуруут азар өндөр гэгээний садны нэг хүүхнийг эхнэр болгож авсан ба түүнээс төрсөн хөвгүүн нь Бэрээбун номын хан гэж ардууд ярьдаг баймуй.

Чулуун хуруутын хувилгаан гэж нэг лам, Төв аймгийн Авдарбаянд байсан ба түүнд Чулуун хуруутын үүрч явсан Жамсран сахиус байсныг Гомбодоо гэсгүй үзсэн хэмээмүй.

Дээр дурдсанаас үзвээс Гэсэнэ хааны туужийг санскрит хэлнээс монгол хэлэнд Баха бандид, Өндөр гэгээний үед орчуулсан бөгөөд хожим түүнийг төвд хэлэнд нэг өвгөн орчуулсан баймуй. Гэвч өвгөний орчуулгаас урьд Гэсэнэ хааны тууж төвд хэлэн дээр байсан эсэхийг бид мэдэхгүй баймуй. Түүнчлэн Арж Бууж хааны тууж (Гучин хоёр модон хүний үлгэр), Бигармижид хааны намтар хоёр, төвд хэлэн дээр байдаг эсэх ба түүнийг монгол хэл дээр хэдийд ямар хэлнээс орчуулсныг бид мэдэхгүй баймуй. Бигармижид хааны намтрыг энэтхэг хэлнээс орчуулсан гэхэд эргэлзэлтэй зүйл буй. Учир нь, арван дөрөвдүгээр зууны үед төвд оронд шарын шажныг дэлгэрүүлсэн Богд Зонховын тухай дурдсан байдаг. Хэрвээ энэтхэгийн хэлнээс монголд шууд орчуулсан болбоос төвдийн Зонховыг магтсан өгүүлбэр баймааргүй юм.

Хөх хотод “Гучин хоёр модон хүний үлгэр” нэртэй хэвлэгдсэн Гэсэнэ хааны тууж болбоос өмнө дурдсан Гэсэнэ хааны бичмэл туужаас өөр орчуулга бөгөөд төгсгөлийн үг нь ч өөр баймуй. Хөх хотод хэвлэсэн Гэсэнэ хааны туужийн төгсгөлийн үг нь “Эрт асанхи галаваас Бигармижид бодисадва хаан ба Түмэнжаргалант Гэсэнэ бурхан хаан хоёрын төгс утгат түүхийг Богд Чингис хааны угаас төрсөн өглөг хийгээд сүсэг хүчин цог учрал төгссөн засаг Чойпэл эрдэнэ дайчин ноён, энэ зүгийн орноо гучин хоёр модон хүний алтан ширээний түүх чухгийн тул их хэрэгтэй хэмээн дурдсаны нигуураа, сүмир уулны өмнөд зүг Замбутивийн хүйсийн дундах зуу Шигэмүний төрсөн орон Энэтхэгийн Ганга мөрний дэргэд Варанаси балгаснаа суусан Махабарахамын хамаг номуудыг ариунаа үндэслэсэн Шаш Бандидын шавь Багахан Бандид хэмээгч бээр, энэтхэгийн хэлнээс монголын хэлээр гал барс жилийн зуны адаг хонин сарын арван наймнаа гараг бархасбадь, дэлгэрсэн Нагшидарын ёсонд үхэр эзэлсэн өдөрт Гурвансайхан нэрт газраа орчуулсны бичээч нь Тойн гэлэн Агваанлхүнрэв хийгээд гэлэн Лувсаншарав хийгээд Банди Жамба билигт, түшмэл Занги Цогт тэргүүтэн бичвэй” хэмээжээ.

Үүнд дурдсан гал барс жил нь 1696 оны гал барс жил байх магадгүй гэдэг, Өндөр гэгээний тухай үг ч байхгүй юм. Гэсэнэ хааны туужийг Өндөр гэгээнд орчуулж айлтгасан Баха Бандид нь Гурвансайхан нэрт газраа Гэсэнэ хааны туужийг хэдэн бичээч нартай орчуулсан Багахан Бандидаас өөр хүн байсан шиг байна.

Энэ хоёр туужийн өгүүллэгийн утга ойр боловч үг үсэг тохирохгүй юм. Үүнийг тодорхойлохын тулд хоёр орчуулгын эхний хэдэн өгүүлбэрийг авч үзье. Над байгаа Гэсэнэ хааны туужийн эхний хэдэн өгүүлбэр нь “Энэ цагийн галавыг эзэлсэн Ямуна мөрний дэргэд Хөхөл нэрт балгасанд Түмэнжаргалант Ранза Гэсэнэ нэрт нэгэн их хаан буй ажгуу. Тэр хаан зовлонгийн нэрийг үл сонсон улс иргэн бүгдэд нь өвчин зовлонгүй тариа төмс элбэг гарч бүгдээр энх амар жарган суун авай. Тэндээс Гэсэнэ хаанд эцгийн авч өгсөн Рата, Рогүмжи, Хүбэза нэрт гурван хатан болоод түүний гадна түмэн хатан буй бөлгөө. Тэр хааны багш нь Дорба Сарага Арш бөлгөө.

Дорбади нэрт хааны эгч болой. Тэр хаан лугаа тэн сацуу Заан, Арслан нэрт хоёр их түшмэл буй ажгуу. Хаан эхлэн бүгдээр жарган суумуй. Тэр Хөхөл балгасны дэргэд нэгэн дов толгой буй ажгуу”.

Үүнтэй харьцуулан үзэхэд зориулж Хөх хотод хэвлэгдсэн Гэсэнэ хааны туужийн эхний хэдэн өгүүлбэрийг авч үзвээс “Эрт цагт Сүмир уул бүтэхийн урьд Энэтхэгийн оронд Ямуна нэрт мөрний дэргэд Вайшали балгасанд Түмэнжаргалант Гэсэнэ нэрт хаан амар мэнд суумуй. Тэр хаан Хувьчина, Рада, Өргөмж нэртэй гурван хатан буй ажгуу. Ач нь Тохай Банди Рани, Арслан Заан хоёр түшмэлтэй ажгуу. Тэд бүгдээр энх амар суухуй тэр цагт өвчин тахал, үхэл зовлонгүй, тариа төмс элбэг болоод үхэл зовлонгийн нэрийг ч үл сонсон, энх амар их жаргалантай суусан ажгуу. Тэр цагт Ямуна мөрний дэргэд нэгэн довцог толгой буй ажгуу” хэмээжээ.

Ц. Дамдинсүрэн