Халхын мэргэн Товуу гэж хаа сайгүй алдаршсан нэгэн түүхэн тодорхой, бодит хүн байсан гэх боловч хэдий үед, хаана төрж өсөж өндийгөөд, хаа ямар газар яамлан сууж, ял хэргийг хэрхэн шүүж байсан нь явган яриа, аман домгоос хэтэрсэнгүй. Гэвч Манжийн амбан сууж байсан Улиастайд алба хааж байсан гэх дам сураг буй.

Зарим нь мэргэн То вантай нэгтгэх буюу нэр хамсган нийлбэрлүүлж үзэх нь ч бас бий.

То ван бол язгуур угсаа залгамжилсан сурвалжит хүн бололтой. Цэцэн хан аймаг буюу одоогийн Дорнод нутагт домог үйл явдлууд нь яригддагаар бол Товуу захирагч бол угаас харц гаралтай, ухаан сийрэг нэгэн ард бөгөөд улмаар Төв халхын нутаг, түүний дотор Өвөрхангай, Баянхонгор, Завхан, Архангайн уулзвар нутгуудаар холбогдож байна.

Цаг хугацааны хувьд гэвэл Догшин цоохор ноён хэмээн алдаршсан Төгс-Очир сайн ханы үетэй дүйцэж буй мэт санагдана. Иймд монгол түмнээ гэсэн мохошгүй нэгэн зүтгэлт, үнэн мөнийг олохын төлөө үгний мэргэн, үйлсийн сэжүүрийг алдалгүй атгагч, мэргэн хуульч, мятаршгүй үнэнч Товуу захирагчийн тухай товтой мэдэж, тоймтой судлан, үйл хэргийг тодруулах нь чухал санагдана. Үүний тул өвлийн шөнийн уртад өөвгөр борхон гэртээ загийн задгай галд цагийг элээсэн өвгөдийн цараатай домог ярианаас сурвалжлан цуглуулснаа онцолж хэдийг цогцлоон эмхэтгэв.

Т. Доржлхам