Оньсого таавар болбоос монголын дотор ихэд дэлгэрсэн аман зохиол юм.
Ардын оньсогыг дуурайлган шүлэглэж бичсэн оньсого бас нэлээд байдаг. Ийм шүлэглэсэн оньсогыг хорьдугаар зууны эхний үеэр Дашням гүн, Магсар хурц, Шагж гэвш зэргийн хүмүүс нэлээд бичсэн билээ. Тэдний бичсэн оньсогыг олон хүн цээжээр мэддэг байлаа. Дашням гүнгийн зохиосон шүлэглэсэн оньсогоос миний цээжээр мэдэж байгаа нь
Баримын чинээ биетэй
Бадмаараг жинстэй
Энд тэндийн хүнийг
Энэ тэргүүнд танилцуулдаг
Эрхэм нэгэн хэрэгсэл. [хөхүүр]
Магсар хурцын бичсэн оньсогоос миний мэдэж байгаа нь
Тэгдгэр бөөрөнхий биетэй юм
Тэнхцэшгүй чанартай юм
Тэсгэлгүй хүчтэй юм
Тийм болох учраас
Тэдний нэрийг тэмдэглээд
Тэргүүнээс нь зүүжээ
Түүнийг таавал маш сайн. [савтай эм]
Нэгэн оёдолтой хөх торгон шүхэр
Нисэн довтлогч хаш эрдэнийн бөмбөг
Нийгэмд сүрэглэсэн түмэн гэгээн сувдыг
Нэлээд харсаар миний нойр хүрлээ. [шөнө]
Эдний зохиосон ба бусад ч шүлэгчдийн бичсэн ийм оньсогын дэвтрийн олонх үрэгдсэн байна. Завшаанаар Чойбалсан аймгийн Матад сумны ард Галсанпунцагийн Гочоо “Оюутныг тэнсэх, ономгойг хөгжөөх, ослыг зүдрээх оньсогын бичиг” хэмээх нэг бичмэл дэвтрийг хадгалж байжээ. Энэ дэвтрийн дотор бүгд нэг зуун дөчин дөрвөн оньсого баймуй. Харамсалтай нь хэн зохиосон нь мэдэгдэхгүй ба оньсогын тайлбар байхгүй. Иймийн тул юуг хэлж буйг дав дээр тайлбарлахад бэрхтэй баймуй. Энэ оньсогын дэвтрээс тайлбар нь тодорхой мэдэгдэж байгаа долоон оньсогыг энд хэвлэвэй. Дээр дурдсан оньсогын тайлбар нь:
Ц. Дамдинсүрэн
