АЙТМАТОВ Чингиз Торекулович
(1928-2008)
Зөвлөлт Киргизийн ардын зохиолч Чингиз Торекулович Айтматов Киргизийн Шекер гэдэг тосгонд төржээ. Хөдөө аж ахуйн дээд сургууль төгсөөд зоотехникчээр ажиллаж байхдаа 1952 онд анхны өгүүллэгээ нийтлүүлсэн байна. Тэр бээр киргиз, орос хоёр хэлээр зохиолоо бичдэг юм. Анхны өгүүллэгийн дараа найруулал, өгүүллэг, тууж мөр мөрөө даран гарсан боловч «Жамиля» тууж нь түүнд утга зохиолын алдрыг анх авчирчээ. «Хайр сэтгэлийн тухай хамгийн сайхан зохиол» гэж Францын коммунист зохиолч Луи Арагон үнэлэн франц хэлнээ 1959 онд орчуулж байсан «Жамиля» туужийг нь манай уншигчид, мөн тэр үед эх хэлээрээ уншсан юм. 1961 онд бичсэн «Улаахан алчуурт хонгор минь» тууж нь хайр сэтгэл, нөхөрлөлдөө үнэнч байхын тунхаг болон түгсэн бол «Анхны багш» туужийн баатрууд нь түмэн зовлон гэтлэвч гэгээн саруул ирээдүйд мятаршгүй хүрэх зориг төгөлдөр дуурайлт дүр болсон билээ. Нийгмийн асуудлыг гүнзгий хөндөж, түүний доголтой талыг давж, ирээдүйн сайн сайханд тэмүүлэх хүсэл эрмэлзлийг дэлгэн харуулсан «Цайран харагдах хөлөг» тууж Ч. Айтматовын бүтээл дотор чухал байр эзэлдэг юм. Энэ туужаас гадна 1962 онд «Ингэн нүд», 1963 онд «Эхийн тал», «Тогоруун түрүүч», 1966 онд «Гульсары минь баяртай», 1977 онд «Тэнгис хөвөөлөн гүйгч алаг хав» зэрэг тууж уншигчдын сонирхлыг татаад зогссонгүй, тэдний хүсэн хүлээсэн амьдралын асуултуудад хариу өгчээ. Дээрх туужууд хэмжээгээр төдий л ихгүй боловч агуулгын хувьд өргөн, зөвлөлт амьдралын хэв шинж болсон энэрэнгүй үзэл, ирээдүйн сайн сайхан өөд тэмүүлэх хүслэн, хүн ардын чин эрмэлзэл нэвтэрхий юм.
Ч. Айтматовын зохиол бас урлагийн өөр төрөл тухайлбал, кино, жүжиг болон түгдэг онцлогтой. Түүний ихэнх туужаар уран сайхны кино бүтээснээс гадна жүжиг болгож, олон театрын тайзнаа найруулан тавьжээ.
Ч. Айтматовын сүүлийн үеийн том бүтээл болох «Зуунаас урт өдөр» роман 1981 онд хэвлэгдэн гармагц дэлхий дахинд алдаршиж, түдэлгүй ЗСБНХУ-ын Төрийн шагнал хүртжээ. Уг романд эгэл ажилчин хүний өгөөмөр сэтгэл, амьдралын бэрхийг даван туулах эрэмгий зориг, хүн хүнээ хайрлах үзэл, эрин цагийн хөгжлийн хурд, зөрчил тэргүүтнийг яруу сайхнаар дүрслэн харуулжээ. Хүний дотоод сэтгэлийн нууцыг нээн гаргаж, зан суртахууны өсөлт хөгжилтийг тод томруун харуулдгаараа түүний зохиол уншигчдын оюун санаа, зүрх сэтгэлийг эзэмдэх увдистай байдаг. «Цаазын тавцан» гэдэг роман нь мөн тийм бүтээл юм. Дэлхийн 90 шахам оронд ном зохиол нь орчуулагдан гарч, уншигч олны хайр талархал хүлээсэн зохиол бүтээлийг нь зөвлөлт засаг өндөр үнэлж Ч. Айтматовт ЗХУ-ын Социалист Хөдөлмөрийн Баатар цол олгож, Лениний болон төрийн шагналыг хэд хэдэн удаа хүртээжээ.
1962 онд түүний тууж, өгүүллэгийн ном «Ингэн нүд» нэртэйгээр гарснаас хойш ихэнх тууж, роман нь монгол хэлээр гарч манай уншигчид амтархан уншсаар байна.
Эх сурвалж: Хүүхэд залуучуудын нэвтэрхий толь (1988)
