Галсан-Ишийн Навааннамжил
(1882-1954)
Халхын Түшээт хан аймгийн Зоригт ван Цэрэнбаавайн хошуу (одоогийн Төв аймгийн Өндөрширээт сум)-ын Хэрмэн дэнж хэмээх газар хохь тайж Ринчиндоржийнд төрсөн боловч эцэг эх нь 2 настайд нь төрөл садны Галсан-Ишийнд үрчлүүлжээ.
Эцэг Галсан-Иш хүүгийн хүмүүжил, сурлага боловсролд бага наснаас нь анхаарч, нутгийн номтой хүнээр бичиг үсэг заалгасан нь угаас ухаан сэргэлэн Навааннамжилын нүдийг нээж, сайн бичдэг уншдаг болоход нөлөөлжээ.
Тэр бээр арван нэгэн насандаа хошуу тамгын газар сурах бичээч, түдэлгүй жинхэнэ бичээчийн алба хааж эхэлжээ. Энэ үеэс манж, төвд бичиг сурах эрмэлзэлтэй болж монгол, манж эрдэмтэн мэргэдийн бичсэн түүх шастир, энэтхэг төвд хэлнээс орчуулсан ном судраас гадна аймаг хошууны бичээч түшмэл нарын зарга заалхайн бичиг зохиолын шилдэг сайнаас уншиж бичих, найруулгын арга ухаанаас суралцаж байжээ. Хошуу тамгын газар алба хашсан нь бусдын найруулсан эх бичгийг алдаа магадгүй хуулах, ирсэн албан захидалд хариу бичих, эх зохиох чадвар суулгаж, улмаар уран цэцэн үгтэй, утга төгөлдөр найруулгатай зохиол бүтээл туурвихын их сургууль болжээ.
Г. Навааннамжил ардын хувьсгалыг талархан угтаж улмаар Засгийн газрын нарийн бичгийн дарга, Засгийн газрын туслах түшмэлээр дэвшин ажиллаж байжээ. Тэр бээр “Ардын эрх” сонины хавсарсан эрхлэгч, 1925 оноос “Үнэн” сонины жинхэнэ эрхлэгчээр томилогдон ардын засгийн үзэл бодлыг уншигч олонд сурталчилсан дайчин хурц нийтлэл, тэмдэглэлийг бичихийн хажуугаар орон нутгаас ирсэн хүмүүсийн мэдээ захидлыг нягтлан боловсруулж найруулан сониндоо гаргадаг байсан байна. Г. Навааннамжил хурц шүүмжлэлт нийтлэлээ “Улаан нүдэн” зэрэг нууц нэрээр бичиж байснаас гадна сониндоо “Бядан явагч бялзуухайн өгүүлэл” хэмээх булан нээж, өөрөө хөтөлдөг байв. Тэр бээр “Нэгэн бие, гурван төр” гэсэн дурсамждаа “Улсын анхдугаар хуралд тавьсан илтгэл шүүмжлэл, хэлэлцэн тогтоосон зүйлийг бүрэн төгсөөр тэмдэглэн авч Төв хорооны нэг удирдах хүнтэй хавсран эмхэтгэн бичиж, “Ардын эрх” сонины хавсралт болгон хэвлүүлсэн дэвтэр 3 бий. Бас намын 7-р их хурал бүгд 30 шахам өдөр хуралдаж, тогтоосон зүйлийг Өөлдийн Чимид зэрэг зарим нэг хоёр нөхөдтэй хавсран бичиж Төв хорооны хариуцлагатай нарийн бичгийн даргаар хянуулан редакторлуулж хэвлүүлсэн дэвтэр бүгд 10 зүйл бий” гэж бичсэнээс үзэхэд туршлагатай хэвлэн нийтлэгч, дадлагатай редактор, алдартай хурдан бичигч байсан нь илэрхий байна.
Г. Навааннамжил 1929 оны 1-р сарын 9-нд уран зохиолчдын анхны бүлгэм байгуулагдахад оролцож, “Уран үгийн чуулган” хэмээх эмхэтгэлд “Уран үгт хулгана, зурам бээр утга учралт үгсийг өгүүлэлдэв” хэмээх зохиол нийтлүүлснээс гадна “Лениний дурсгалын өдөр”, “Шүтэцгээе, нөхөд өө” зэрэг шүлэг, “Чойбалсангийн бага нас”, “Баруун замын байлдаан”, “Дайсны ар талд” зэрэг түүхэн найрууллын ном хэвлүүлжээ.
Эрдэмтэн Б.Содномын бичсэнээр “Г. Навааннамжил бол ер уйдалгүй, зохих хэрэглэгдэхүүн цуглуулж найруулдаг” онцгой 8 шинж чанартай хүн. Тэгээд ч өөрийн үзсэн харсан, оролцсон үйл явдлаа бичиж тэмдэглэсний нэг жишээ нь “Өвгөн бичээчийн өгүүлэл” юм. Энэ тэмдэглэлээ 1940-1941 онуудад бичсэн, бас оросоор орчуулагдсан боловч хэвлэгдэлгүй тавиад оны дунд үе хүртэл гар бичмэлээр тархаж баларч мартагдахын даваан дээр зохиолч түүхч Х.Пэрлээ түүнийг бага зэрэг хураангуйлан 1956 онд ном болгон хэвлүүлжээ гэж эрдэмтэн Б.Содном бичжээ.
Энэ зохиолд 19-р зууны сүүлчээс 20-р зууны 40-өөд он хүртэлх монгол орны нийгмийн байдал, хүн ардын амьдралын тухай өгүүлж байна.
Энэ нь 5 бүлэг 20 хэсгээс бүрджээ. Түүний эхний 2 бүлгийг Манж чин улсын эзэрхгийн үе, дараах 2 бүлгийг монголын ард түмний үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний өрнөлт, Богд хаант улсын үе, төгсгөлийн бүлгийг Ардын хувьсгалын ялалт, бэхжилтийн үед зориулжээ.
Энэ зохиолын гол баатар Анваан бол Навааннамжил өөрөө юм. Ингэхдээ номыг нэгдүгээр биеэс биш хоёрдугаар биеэс өгүүлэхдээ өөрийн туулж өнгөрүүлсэн амьдралаа тухайн нутгийн чухал үйл явдал, түүхийн онцлог цаг үетэй холбон өгүүлжээ.
Г. Навааннамжил сонин сэтгүүлийн газраас гадна Улсын төв театр, Мал тариалангийн яам, ШУХ-гийн түүхийн салбарт ажиллаж, ШУХ-гийн жинхэнэ гишүүнээр сонгогдож байсан, монголын сонин сэтгүүлийн түүхэнд тодорхой хувь нэмэр оруулсан авьяаслаг сэтгүүлч, зохиолч хүн байлаа.
Г. Ловор (Хэл бичгийн ухааны доктор, дэд профессор)
